Uyak (Kafiye) Nedir, Özellikleri,Örnekleri (Yarım, Tam, Zengin, Cinas, Tunç Uyak)

İçindekiler

Uyak (Kafiye)

En az iki dizenin sonunda tekrarlanan yazılışları aynı, anlamlan ve görevleri farklı ses ya da sözcüklere “uyak (kafiye)” denir. Kafiye aranırken, sözcüklerin so­nuna gelen ortak ekler dikkate alınmaz.

a.   Yarım uyak (kafiye)

Dize sonlarındaki tek ses benzerliğine “yarım uyak (kafiye)” denir.

Bin bir ismin birinden tut

Senlik benlik nedir sil at

Tuttuğun yola doğru git

Yoldan çıkıp olma asi

Aşık Veysel Şatıroğlu

Bu dörtlüğün ilk üç dizesinin sonunda yer alan “tut”, “at”, “git” sözcüklerinin sonunda yer alan “t” sesleri yan m uyaktır.

Dağdan yürü. kırdan git

Altın Köşke çabuk yet

Ziya Gökalp

Bu dizelerin sonunda yer alan “git” ve “yet” sözcükle­rinde sadece u-t” sesi benzeştiği için burada yarım uyak vardır.

b.  Tam uyak (kafiye)

Dize sonlarındaki İki ses benzerliğine “tam uyak (kafiye)” denir.

Arlık bahtın açıktır, uzun etme arkadaş

Ne hudut kaldı bugün, ne askerlik, ne savaş;

Faruk Nafiz Çamlıbel

Bu beyiti oluşturan dizelerin sonundaki “arkadaş” ve “savaş” sözcüklerinde “-aş” sesleri tam uyaktır.

c.  Zengin uyak (kafiye)

Dize sonlarında ikiden fazla sos benzerliğine dayanan uyak çeşidine “zengin uyak” denir.

Alaca bir karanlık sarmadayken her yeri

Atlarımız çözüldü, girdik handan içeri

Bu dizelerin sonundaki “-eri” sesleri zengin uyaktır.

Bu sazların duyulur her telinde sâde vatan

Sihirli rüzgâr eser dâima bu topraktan

Bu dizelerin sonundaki “-tan” sesleri zengin uyaktır.

Uyaklanan sözcüklerden birinin, diğer sözcük için­de yer almasıyla oluşan uyak biçimine ‘tunç uyak (kafiye)* denir. Tunç uyak, iki veya daha fazla ses benzerliğinden oluşabilir.

Bursa’da eski bir cami avlusu

Küçük şadırvanda sakırdayan su

Ahmet Hamdİ Tanpınar

İkinci dizenin sonunda yer alan “su” sözcüğü, birinci dizenin sonundaki “avlusu” sözcüğünün içinde yer al­maktadır. Bu nedenle burada tunç uyak vardır.

İlk sevgiye benzeyen ilk acı, ilk ayrılık

Yüreğimin yaktığı ateşle hava ılık

Faruk Nafiz Çamlbel

İkinci dizenin sonunda yer alan “ılık” sözcüğü, ilk dize­nin sonundaki ayrılık kelimesinin içinde geçmektedir, Dolayısıyla dizelerin sonunda yer alan “ılık* sesleri tunç uyak oluşturmuştur. İkiden çok ses benzerliği ol­duğu için bu aynı zamanda zengin uyaktır.

Her suçlunun başında hayalı cezâsıyız

Her aşık aldatan kadının kalp ezâsıyız

Yahya Kemal Beyatlı

Bu dizelerin sonunda yer alan “ezâ” sözcüğü “ceza” sözcüğünün içinde yer almaktadır. O hâlde dizelerin sonlannda yer alan “ezâ” sesleri tunç uyak oluştur­muştur. Su, aynı zamanda zengin uyaktır.

Seni ben bekliyorum göğsüm açık, bağrım açık

Hançer ol göğsüme saplan, ecel ol karşıma çık.

Faruk Nafiz Çamlıbel

Bu dizelerin sonunda yer alan “çık” sesleri de tunç uyak oluşlu rmuştur.

d. Cinaslı uyak (kafiye)

Yazılışları veya söyleniş­leri aynı. anlamları farklı sözcüklerin dize sonlarında uyaklanmasına “cinaslı uyak” denir.

Yarmadan

Pilav yapsa yarmadan

Tokum diye kaçarım

Yâr başımı varmadan

Bu manide “yarmadan” sözleri cinaslı uyak oluştur­muştur. Çünkü bu sö2lerin yazılışları ve söylenişleri ay­nı, ancak anlamları farklıdır.

Baş kadere

Boyun eğ baş kadere

Sevdası ılgın olur

Bu dere başka dere

Bu manide “baş kadere” ve “başka dere” sözlerinde cinaslı uyak vardır. Bu sözlerin söylenişleri aynı, ancak anlamları farklıdır.

Gül ermiş de gülermiş

Gül dalında gülermiş

Dünyada tek murada

Bülbül ile gül ermiş

Bu manide “gülermiş” ve “gül ermiş” sözleri cinaslı uyak oluşturmuştur Çünkü bu sözlerin söylenişleri ay­nı, ancak anlamları farklıdır.

Dostu etme latifeyle feda

Hakkın nân-ı nemeki etme heba

Bu dizelerin sonunda yer alan “-â” sesleri tam uyak sayılır.