Türk Destanlarındaki Motifler
Destan motifleri çoğunlukla kutsal kaynaktan gelmekte ve böyle kabul edilmektedir. Destanlardaki motiflerin, Türklerin inancı ve yaşantısı ile sıkı bağları vardır. Bu bakımdan destan motifleri kutsal özellikler taşır.
Türk destanlarında ortaya çıkan motifler şunlardır:
- Gök börü (bozkurt) motifi:Eski Türklerde, Şamanizm inancında gök börü Türk’ün hayat ve savaş gücünün bir simgesidir. Türklerin bayraklarında, otağlarında motif olarak kullanılmıştır. Gök börü, yol göstericidir, kimsesiz çocuk için anadır. (Bozkurt destanı)
- Ağaç motifi: Ağaç insanlar için çok önemlidir. Türkler, destanlarında ağacı kutsallaştırarak onun yok edilmesinin önüne geçmiştir. İnsanlığın yaratılışı hakkındaki Türk düşüncesine göre Tanrı, yeryüzündeki dokuz insan cinsini, bu insanlardan önce yarattığı dokuz dallı bir ağacın gölgesinde barındırmıştır. Önce yerden dokuz dallı ağacı yükseltmiş, sonra her dalın altında bugünkü insanlığın ilk atalarından birini yaratarak, bu dokuz insana ağaç gölgesinde barınmayı bir yaratılış bilgisi hâlinde vermiştir. Oğuz Kağan Destanı’nda, Oğuz Kağan’ın evlendiği ikinci karısı, göl ortasında bir ağacın kovuğunda yaratılmıştır. Ergenekon Destanı’nda Türkler, meyve veren ağaçların kesilmesini kesinlikle yasaklamışlardır.
- Işık motifi: Destanlarda semavi-dinî bir motiftir. Türk boylarını yönetecek kahramanlar ve onların evlenecekleri kadınlar çoğu zaman bir ışıktan doğarlar. Oğuz Kağan Destanı’nda Oğuz Kağan mavi bir ışığın içinden çıkan kadınla evlenir. Yine bu destanda Oğuzlara yol gösteren bozkurt da bir ışıktan doğmuştur.
- At motifi: Destan kahramanlarının en vefalı arkadaşı, attır. Kahramanın iyi bir ata sahip olması işini kolaylaştırır. Kahraman zor durumda kalınca at ona yardım eder. At sevgisi İslam sonrası destanlarda da görülür. Atın en fazla öne çıktığı destan, Köroğ-lu Destanı’dır.
- Düş motifi: Destan kahramanları gelecekle ilgili neler yapması gerektiğini düşünde görür ve ona göre hareket eder. Bu yüzden düş motifi destanlarda önemli bir yere sahiptir. Oğuz Kağan Destanı’nda Uluğ Türk’ün gördüğü rüyaya göre Oğuz boylarının geleceği ve teşkilatlanması yapılmıştır.
- Kırklar motifi: Türk destanlarındaki yaygın motiflerden biri de “kırk yiğit” ve “kırk kız” motifidir. Savaşlarda, eğlencelerde, evlenmelerde Alpler “kırk yiğit”leri yanlarından ayırmamışlardır.
- Mağara motifi: Destanlarda mağara, “kurtacırı -sığmak” ve “doğurucu-ana” özelliği ile görülür.
- Pir motifi: Türk destanlarında hakanların akıl danıştıkları, görmüş-geçirmiş, bilgili, irfan sahibi yaşlı kişiler vardır. Oğuz Kağan destanındaki Uluğ Türk, Oğuz Kağan’ın akıl hocasıdır. İslam sonrası destanlarda bu kişiler “Hızır” veya “pir-i fâni” olarak görülür.
