İçindekiler
Birleşik Eylem
Birden fazla sözcüğün bir araya gelerek oluşturduğu eylemlerdir. Bileşik eylemler yapı özelliği olarak üçe ayrılır:
1) Yardımcı Eylemle Yapılan Birleşik Eylem:
İsim soylu bir sözcüğün yardımcı bir eylemle bir araya gelerek oluşturduğu birleşik eylemlerdir. İsim soylu sözcüklerle bir araya gelip birleşik eylem kuran yardımcı eylemler, şunlardır: olmak, etmek, eylemek, kılmak, buyurmak. Günümüzde en çok kullanılan yardımcı eylemler “etmek” ve “olmak” sözcükleridir.
İhtiyar öğretmen, eski öğrencilerini görünce çok mutlu olmuştu.
Yurt dışına gidecek arkadaşımı dün akşam yolcu ettik.
Boş zamanlarında babasına dükkânda yardım ederdi.
Bazı yabancı asıllı sözcüklerle bu tür birleşik eylem yapıldığında ses düşmesi veya ses türemesi görülür. Bu birleşik eylemler bitişik yazılır.
emir et- emret- (ses düşmesi)
seyir et- seyret- (ses düşmesi)
kayıp ol- kaybol- (ses düşmesi)
his et- hisset- (ses türemesi)
af et- affet- (ses türemesi)
Bazı cümlelerde “olmak” ve “etmek” sözcükleri bazen yardımcı eylem değil, asıl eylem olarak kullanılır.
Bu araba sence ne kadar eder?
Bahçedeki domatesler daha olmamış.
2) Kurallı Birleşik Eylem:
İki eylemin belli kurallarla bir araya gelmesiyle oluşur. Bu eylemlerden ikincisi kalıplaşmış şekilde kullanılır. Kurallı birleşik eylemler, oluşumuna göre dört bölümde incelenebilir:
a) Yeterlik Eylemi: Eylemlere, kalıplaşmış ikinci bir fiil olan -ebilmek getirilerek oluşturulur. Cümleye “yapabilme, gücü yetebilme” anlamı katar.
Bu bavulların hepsini tek başıma taşıyabilirim.
Bu bavulların hepsini tek başıma taşıyamam. (olumsuzu)
b) Tezlik Eylemi: Bir işin gerçekleşmesindeki tezliği, çabukluğu ifade eder. İkinci eylemi –ivermek olan bileşik eylemlerdir.
Şu çiçekleri vazoya koyuver.
Annemler markete kadar gidiverdi.
Kahvaltı hazır, çocukları uyandırıver.
c) Sürerlik Eylemi: İkinci eylemi -ekalmak, -edurmak, -egelmek olan bileşik eylemlerdir. Eylemin bir süre devam ettiğini belirtir.
İskeleden uzaklaşan gemiye öylece bakakaldım.
Siz mangal için çalı çırpı toplayadurun.
Bu türküler yüzyıllardır böyle söylenegelmiş.
d) Yaklaşma Eylemi: İkinci eylemi -eyazmak olan birleşik eylemlerdir. Bir işin gerçekleşmeye yaklaştığını ama gerçekleşmediğini ifade eder, yani cümleye az kalsın, neredeyse anlamı katar.
Şiddetli rüzgârdan yelkenlimiz devrileyazdı.
Masadan düşen cam vazo kırıIayazdı.
Arabamız virajı alamayınca yoldan cıkayazdı.
3) Anlamca Kaynaşmış Birleşik Eylem:
Bir veya birden fazla ad soylu sözcüğün bir eylemle birleşmesiyle oluşan eylemlerdir. Bu birleşik eylemlerde geçen eylemler gerçek anlamından uzaklaşır, diğer sözcüklerle kaynaşarak yeni bir eylemi karşılar. Deyimler de bu eylem grubuna girer.
Üyelerden biri yöneticiden söz istedi.
Kardeşim, yan masadaki konuşmalara kulak kabartmıştı.
Vapuru kaçırınca eve gitmekten vazgeçtim.
Yeni gelen öğretmene hemen kanımız kaynadı.
