İçindekiler
Deneme Türünün Özellikleri (Tarihi Gelişimi ve Temsilcileri)
Tanımı
Bir yazarın özgürce seçtiği herhangi bir konu üzerinde kesin yargılara varmadan, kişisel görüş ve düşüncelerini serbestçe anlattığı yazılara deneme denir.
Kendisinden önce benzeri yazılar yazılmış olmakla birlikte 16. yüzyılda deneme kavramını ilk kez kullanan Fransız yazarı Montaigne ‘dir. Denemeler adını verdiği yazıları, bir edebiyat türünün adı olmakla kalmamış, benzerlerinin de yazılmasına yol açmıştır.
Özellikleri
- Denemede konu özgürce seçilir.
- İnsanı ve toplumu ilgilendiren her şey (yaşama, ölüm, aşk, sanat, felsefe, din, ahlâk, töre, bilim, siyaset vb.) denemenin konusu olabilir.
- Deneme yazarı kendisiyle konuşur gibi yazar.
- Dili doğru ve güzel kullanır.
- Düşünce ufku geniş ve kendine özgü bilgi birikimine sahiptir.
- Kendi duygularının dışında başkalarının düşüncelerine de saygı duyar.
- Denemeci ele aldığı konuyu içtenlikle anlatır.
- Denemeci, bayağı bir anlatıma inmeden terim ve felsefi kavramların ağırlığından uzak bir üslubu tercih eder.
- Denemeci, denemenin sonunda kesin bir yargıya, bir sonuca varmak amacında değildir.
- Deneme, herhangi bir konuda düşündürücü, öğretici, inandırıcı ve ufuk açıcıdır.
- Deneme rahat okunan bir düşünce yazısıdır.
- Denemecinin öne sürülen her düşünce ya da savı doğrulama, kanıtlama gibi bir kaygısı yoktur. Deneme, makale ve eleştiriden bu yönüyle ayrılır.
- Deneme yazarı birçok kaynaktan beslenir: Felsefî, sosyolojik, tarihî tema ve olayların yanında bilimsel veriler ve ünlü kişilerin özdeyişleri olabilir. Yine de denemeci seçtiği konuyu farklı bir yaklaşımla işler.
Denemenin Amacı;
- Okuyucuyu düşünmeye yöneltmek,
- Hayatın gerçeklerini ortaya koymak,
- Kültür alanındaki değişme ve gelişmeleri fark ettirmek,
- Birey-toplum ilişkisini dile getirmek vb.
Konularına ve Yazılış Amaçlarına Göre Denemeler;
Klasik deneme,
Edebî deneme,
Felsefî deneme,
Eleştirel deneme olmak üzere gruplandırılır.
Deneme ile makale arasında ne fark vardır?
Denemelerde kişisel düşünce yer alır. Söylenenlerin kanıtlanmasına ihtiyaç duyulmaz. Denemelerde ele alınan konular, kesin sonuçlara bağlanmaz. Makalelerde ise bilgi vermek, bir fikri açıklamak ön plandadır. Düşünce yönü ağır basar; kanıtlamaya ve açıklamaya dayanır. Kesin bir sonuca ulaşmak hedeflenir.
Modern anlamda deneme türü, Türk edebiyatında asıl olarak gazete ile birlikte ortaya çıkmaya başlamıştır. İlk özel gazete Tercümanı Ahval (1860)’in yayın hayatına başlamasından itibaren gazetelerde çıkan değişik yazılar, zamanla ayrı bir tür olan deneme için dil, anlatım ve yaklaşım bakımından zemin oluşturmuşlardır. Tanzimat’tan itibaren bir süre gazete ve dergilerde “musahabe” üst başlığı altında deneme benzeri yazılar kaleme alınmıştır.
Türk edebiyatında ilk deneme kitapları arasında Ahmet Haşim’in Bize Göre , Gurebahanei Laklakan ; Ahmet Rasim’in pek çok yazısı; Mahmut Sadık’ın Takvimden Yapraklar ;Refik Halit Karay’ın Bir Avuç Saçma , Bir İçim Su , İlk Adım , Üç Nesil Üç Hayat , Makyajlı Kadın , Tanrıya Şikâyet ; Falih Rıfkı Atay’ın Eski Saat , Niçin Kurtulmak , Çile , İnanç , Pazar Konuşmaları , Kurtuluş , Bayrak gibi kitaplarını saymak mümkündür.
Türk edebiyatında deneme türü, genellikle şair, romancı ya da hikâyeci kimliği öne çıkan sanatçılar tarafından ortaya konan ürünlerden oluşmaktadır. Birinci derecedeki vasfı “denemeci” olan yazar sayısı oldukça azdır. Nurullah Ataç , Sabahattin Eyüboğlu , Suut Kemal Yetkin , Mehmet Kaplan , Nurettin Topçu , Salah Birsel , Vedat Günyol , Enis Batur , Cemil Meriç , Mehmet Salihoğlu , Uğur Kökden ,Nermi Uygur bunlardan birkaçıdır.
Türk Edebiyatında Deneme Türünde Yazılmış Eserler ve Yazarlar
| Ah Beyoğlu Vah Beyoğlu, Boğaziçi Şıngır Mıngır, Kahveler Kitabı, Elmas Boğaziçi, Halley Kimi Kurtarır, İstanbul-Paris, Kahveler Kitabı, Şiir ve Cinayet, Sergüzeşt-i Nono Bey | Salah Birsel |
| Bize Göre, Gurabâhâne-i Laklakan | Ahmet Haşim |
| Akasya ve Mandolin | Mustafa Kutlu |
| Altı Ay Bir Güz, Narla İncire Gazel, Ne Kitapsız Ne Kedisiz | Bilge Karasu |
| Mavi ve Kara, Anadolu Ormanları, Anadolu Yolları, Avrupa Resminde Gerçeklik Duygusu, Köy Enstitüleri Üzerine, Pir Sultan Abdal, Siyah Kalem, Söz Sanatları, Surname, Yunus Emre’ye Selam | Sabahattin Eyüboğlu |
| Ararken, Günlerin Getirdiği, Karalama Defteri, Dergilerde, Okuruma Mektuplar, Sözden Söze | Nurullah Ataç |
| Atatürkçülük Nedir | Yaşar Nabi Nayır |
| Balım Kız Dalım Oğul, Devrimcinin Takvimi, Cumhuriyet Ağacı / Ya Bağımsızlık Ya Ölüm, Atatürkçü Olmak | Ceyhun Atuf Kansu |
| Aziz İstanbul, Edebiyata Dair, Eğil Dağlar (deneme, makale, söyleşi) | Yahya Kemal Beyatlı |
|
Bakanlar ve Görenler, Cuma Mektupları Çenebazlık (deneme, söyleşi, mektup) |
İsmet Özel |
| Başka Karşılaşmalar, Geçerken | Adalet Ağaoğlu |
|
Bir Avuç Saçma, Bir İçim Su, Makyajı Kadın, İlk Adım |
Refik Halit Karay |
| Beş Şehir, Yaşadığım Gibi | Ahmet Hamdi Tanpınar |
| Bir Bakıma | Cevdet Kudret |
| Bir Değirmendir Bu Dünya | Cahit Zarifoğlu |
| Bu Ülke | Cemil Meriç |
|
Edebiyatımızın İçinden, Nesillerin Ruhu, Büyük Türkiye Rüyası (Deneme, inceleme) |
Mehmet Kaplan |
| Denemeler, Karşı Denemeler, Yazın Üzerine, Felsefe Üzerine, Felsefe ve Ulusal Kültür (deneme, inceleme) | Hilmi Yavuz |
| Ders Notları, Binbir Gece | Ferit Edgü |
|
Dile Gelseler, Denemeler, Eleştiriler |
Vedat Günyol |
|
Doğu-Batı Sentezi, Mistisizm, Sanat-Edebiyat-Tenkit (deneme, inceleme) |
Peyami Safa |
| Doğu-Batı, Sosyalist Bir Dünya, Konuşarak, Paris Yazıları | Melih Cevdet Anday |
| Düşün Payı, Edebiyat Üzerine, Günlerin Götürdüğü, Sanat Meseleleri | Suut Kemal Yetkin |
|
Eski Sanat, Niçin Kurtulmak, Pazar Konuşmaları |
Falih Rıfkı Atay |
| Etiler Mektupları, Niçin Aşk | Necati Cumalı |
| Geçmişle Gelecek |
Sabahattin Kudret Aksal |
|
Batı’nın Deli Gömleği, Hangi Sol, Hangi Atatürk, İkinci Yeni Savaşı, Sağım Solum Sobe , Yanlış Kadınlar Yanlış Erkekler (deneme, eleştiri) |
Attila İlhan |
| İnsan İnsana | Doğan Cüceoğlu |
|
İstanbul Hatıralar Kolonyası, İstanbul Seni Unutmadım, İstanbul’un Sandık Odası, Oburcuğun Edebiyat Kitabı |
Selim İleri |
| Konumuz Edebiyat, İstinye Suları, Vatan Mahzun Ben Mahzun, Önce Şiir Vardı | Oktay Akbal |
| Noktalar | Abbas Sayar |
| Roma, Yazarlık Okulu | Samim Kocagöz |
| Şapkam Dolu Çiçekle, Günü Birlik | Cemal Süreya |
| Şehir Fotoğrafları | Beşir Ayvazoğlu |
| Yaşadım, Resme Başlarken | Bedri Rahmi Eyüboğlu |
| Ölür ise Ten Ölür Canlar Ölesi Değil | Haldun Taner |
