Öğretici metinlerde sıkça başvurulan anlatım biçimlerinden biri de açıklayıcı anlatımdır. Açıklayıcı anlatımda amaç, okuyucunun bilmediği ya da eksik bildiği konularda açıklama yapmak, okuyucuyu bilgilendirmektir. Bu anlatım türünün genel özellikleri şunlardır:

1. Yazarın amacı okuyucuyu bilgilendirmektir.
2. Bu anlatım türünde dil daha çok göndergesel işlevde kullanılır.
3. Metindeki ifadeler kesin ve açıktır.
4. Metni oluşturan kelimeler genelde gerçek (temel) anlamlarıyla kullanılırlar.
5. Metinde düşünceyi geliştirmek için çeşitli yollara başvurulur. Düşünceyi geliştirme yollarından bazıları şunlardır:tanımlama,  açıklayıcı, betimleme, sınıflandırma, örneklendirme, karşılaştırma, tanık gösterme, sayısal verilerden yararlanma, …
6. Metinlerde söz sanatları pek kullanılmaz. (Gerekli söz sanatlarına yer verilebilir.)
7. Gereksiz söz tekrarı yapılmaz.
8. Dil ve ifade sade, gösterişsiz ve pürüzsüzdür.
9. Açıklayıcı anlatımla ele alınan problem açıklama yönüyle ortaya konur.
10. Açıklama yazılarında ele alınan problem değişik yönlerden irdelenir.

NOT: Öğretici anlatım ile açıklayıcı anlatım pek çok açıdan birbirine benzer. İkisi de öğretici metinlerde sıkça kullanılan anlatım türüdür. Her iki türde de amaç okuru bilgilendirmektir. Ancak öğretici anlatımda yapılan açıklamalar doğrultusunda okuyucuda davranış değişikliği beklenirken açıklayıcı anlatımda bilgilendirme ön plandadır. Öğretici anlatımda açıklayıcı anlatımdan daha somut beklentiler vardır.

1. Öyküleyici anlatım: Bir anlatıcının bir olayı veya birbiriyle ilişkili birden çok olayı (olay örgüsünü) anlatması esasına dayanan bu anlatım türünde en önemli öğeler şunlardır: Olay, kişi, zaman, mekân, anlatıcı.
2. Betimleyici anlatım: Betimleme, okuyucu­nun duyularıyla algılayabileceği bir nesne, kişi ya da mekânı, duyu organlarını kullanmadan kelimeler ara­cılığıyla algılaması ve bunları hayal gücüyle zihninde canlandırabilmesi için nesne, kişi ve mekânların bir anlatıcı tarafından ayrıntılı olarak tanıtılmasıdır.
3. Coşku ve heyecana bağlı anlatım (Lirik anlatım): Heyecan, coşku, mutluluk, hüzün; dinî du­yarlılık, derin düşünce gibi daha çok soyut durumla­rın, okuyucuyu etkileyecek, duygulandıracak ve on­da hayranlık uyandıracak şekilde dile getirildiği me­tinlerde kullanılan anlatım türüne “coşku ve heyeca­na bağlı anlatım” denir.
4. Destansı (Epik) anlatım: Destansı anlatım, tarihî olay ve kişilerin olağanüstülükler temelin­de, heyecan ve coşku uyandıracak şekilde anlatılma­sıdır. Destansı anlatımın çıkış noktası, doğal destan­lardır.
5. Emredici anlatım: Anlatıcının, okuyucuyu bir iş yapmaya, bir eylemde bulunmaya, bir dav­ranışı gerçekleştirmeye zorladığı ya da okuyucu­ya bu konularda telkin ve önerilerde bulunduğu metinlerde kullanılan anlatım türüne “emredici an­latım” denir.
6. Açıklayıcı anlatım: Açıklayıcı anlatım, oku­yucunun eksik ya da yanlış bildiği ya da hiç bilmedi­ği bir konuda, ona doğru ve yeni bilgiler sağlamayı ve onu bilgilendirmeyi amaçlayan metinlerde kulla­nılır. Açıklayıcı anlatımda yazar, okuyucuyu bir konu/ sorun hakkında aydınlatmayı ve bilgilendirmeyi temel öncelik olarak belirler. Yazdığı metinle bir belirsizliği ortadan kaldırmayı, bir karşıtlığa çözüm getirmeyi, ya da bir sorunu çeşitli açılardan irdelemeyi amaçlar. Bu tür metinlerde genellikle bir konu/sorunla ilgili niçin ve nasıl sorularının cevapları vardır.
7. Öğretici anlatım: İnsanın doğuştan getirdi­ği davranış ve yeteneklerinin geliştirilmesi, değiştirilmesi, silinmesi ya da düzenlemesine öğrenme de­nir. Öğretici anlatım, öğrenme amacının gerçekleş­tirilmesini sağlamak amacıyla oluşturulan metinler­de kullanılan anlatım türüdür. Öğretici anlatımda, ya­pılan açıklamalar ve verilen bilgilerle kişide herhan­gi bir davranış ya da yeteneğin geliştirilmesi, de­ğiştirilmesi, silinmesi ya da düzenlenmesi amaç­lanır. Yani metin, açıklayıcı anlatıma göre daha so­mut beklentilerle kaleme alınır.
8. Kanıtlayıcı anlatım: Kanıtlamak, bir düşün­ceye katılmama nedenini belirterek o düşünceden farklı bir düşünceyi ortaya koymak ve bu düşünce­nin başkalarınca kabul edilmesini sağlamaktır. Kanıt­layıcı anlatımın temel amacı, inandırma, aydınlatma, kendi görüşünü bir başkasına kabul ettirmedir Açıklayıcı anlatımda bilgilendirme ve öğretme; kanıt­layıcı anlatımda doğru bilinenlerin yanlış, yanlış bilinenlerin de doğru olduğunu kanıtlama amacı vardır.
9. Tartışmacı anlatım: Tartışmacı anlatım, bir­çok açıdan kanıtlayıcı anlatımla benzerlik gösterir. Bu anlatım türüyle oluşturulan metinlerde çoğunlukla güncel olay, konu ve sorunlar; söz dalaşı ya da ka­lem kavgası olarak da nitelendirilebilecek bir üs­lupla ele alınır. Bu anlatım türünde ahlak, din ve top­lumla ilgili genel tutumlar değerlendirilir, yanlışlıklar ortaya konulup bazı tutum ve görüşler hiçe sayılır. Bu tür metinlerde, eleştirilen tarafı düşman gibi gör­me ve onun görüşlerini zorlama ya da kışkırtmaya dayalı bir kanıtlanma biçimiyle çürütme ve o kişi­yi gülünç duruma düşürme amacı vardır.
10. Düşsel (Fantastik) anlatım: Düşsel anla­tım, tamamen hayal öğesine dayanır. Gerçek dün­yanın olmazları, imkânsızları, gerçek dışılıkları; bu anlatım türüyle oluşturulan metinlerde birer gerçe­ğe dönüşür. Düşsel anlatımla oluşturulan metinlerde olağanüstü yeteneklere sahip kahraman, büyücü, cadı ve yaratıklara, gerçek dışı durum ve olaylara, bilimsel ve güncel bilgiyle açıklanamayacak hat­ta çoğunlukla bunlarla çelişecek durum, eylem ve nesnelere sıkça rastlanır. Masallar ve efsaneler fan­tastik metinlerin çıkış noktası sayılabilir.
11. Gelecekten söz eden anlatım: Adından da anlaşılacağı üzere bu anlatım türü; gelecekten ha­ber veren, daha sonra gerçekleşecek olay ve du­rumlarla ilgili tahminlerde ve varsayımlarda bulu­nan metinlerde kullanılır. Yazarın temel amacı, oku­yucuyu daha sonra gerçekleşecek bazı olaylarla ilgili olarak önceden bilgilendirmektir. Bu anlatım türüyle oluşturulan metinlerin bir kısmı bilimsel öl­çütlere; bir kısmı da bilim kurguya, kehanetlere, dinsel, felsefi ve siyasi görüşlere dayanır.
12. Söyleşmeye bağlı anlatım: Söyleşmeye bağlı anlatım, metinlerin konuşmalardan (diyalog ve monologlardan) oluşan bölümlerinde ve günlük ha­yatta konuşmalarla gerçekleştirilen her tür iletişimde kullanılan anlatım türüdür.
13. Mizahi anlatım: Güldürme öğesinin ön planda tutulduğu metinlerde kullanılan anlatım türü­ne mizahi anlatım denir. Bir kişinin normalden sapan davranışlarını kendisinin normal sayması, yaptığı ey­lemin doğruluğundan emin olması, düştüğü durumu yadırgamaması, bu nedenle de sakin olması ve yaşa­dıklarını olağanmış gibi karşılaması, gülünçlüğü do­ğurur.

Bir yazıda iletilmek istenen mesaja ve o yazının türü­ne göre çeşitli anlatım biçimleri kullanılır. Bunları şöy­le sıralayabiliriz:

Betimleme (Tasvir Etme)

• Yazarın, gözlemlerini okuyucunun zihninde can­landıracak biçimde anlatmasına dayanır. Görme­nin yanında öteki duyulardan da yararlanılır.
• Varlıkların her türlü ayırt edici özelliği resmedildi­ği için nitelik bildiren sözcükler sıklıkla kullanılır.
• Betimlemede anlatıma kişisel duygular katılırsa buna öznel betimleme, görülenler değiştirilmeden okura aktarılırsa buna nesnel betimleme

ÖRNEK METİN

Konsolun üzerinde bir cam fanusun altına konul­muş eski usul bir saat, kırmızı gaz bezleriyle örtü­lü, abajurlu iki petrol lambası, sarı yaldız çerçeve­li büyükçe bir ayna ve üst tarafta duvarda, kılıflarıyla asılmış bir çift çakmaklı tabanca duruyordu. 

Öyküleme (Hikâye Etme)

• Olaya dayalı anlatımın esas olduğu tekniktir. Olay, belirli bir yer ve zamana bağlı olarak kahraman­ların hareketiyle ortaya çıkar.
• Anlatıcı, daha çok, geçmiş zaman kipiyle (-di, -miş) olayı aktarır. Anlatımda sıklıkla fuller kullanılır.

ÖRNEK METİN

Odaya girdiğimde içerisi karanlık idi. Perdelerin ar­kasında bir kıpırtı oldu. Hemen perdeyi çektim ve eşkıyanın üstüne atıldım. Azıcık boğuştuk ve onu yere devirdim. Bayılmıştı. Ben de yakasını bırak­tım. O sırada parmağım kesilmişti. 

Açıklama

• Bir konuda okuyucuya bilgi vermek, ona bir şey öğretmek için yazılan metinlerde kullanılır.
• Bu teknikte anlaşılır, sade bir dil kullanma; kişisel düşüncelerden uzak, nesnel bir anlatıma yer ver­me esastır.
• Daha çok, ders kitaplarında, ansiklopedilerde, eği­tici ve öğretici yazılarda tercih edilir.

ÖRNEK METİN

Reşat Nuri Güntekin (1889-1956) sade bir dille yaz­dığı eserlerinde kuşaklar arası çatışma, Batılılaş­manın yanlış anlaşılması gibi sorunları ele aldı. Ya­pıtlarında kahramanlarını çevreyle iç içe, gerçekçi bir bakışla yansıttı. Roman, hikâye, tiyatro başta olmak üzere farklı türlerde eserler verdi.

Tartışma

• Bir düşüncenin eleştirilip karşıtı olan başka bir dü­şüncenin savunulması amacına dayanan tekniktir.
• Yazar, parçada karşı olduğu görüşü eleştirmeye, çürütmeye çalışır. Okuru kendi görüşünün doğru olduğuna inandırmak ister.
• Bu nedenle tartışma tekniğinde genellikle okurla karşılıklı konuşuyormuşçasma bir üslup kullanılır.

ÖRNEK METİN

Bazı bilim adamları anlaşılmaz bir Türkçe kullanı­yor. Üstelik edebiyatçı olmadıklarını ileri sürerek hoş görülmelerini istiyor. Ama bu, mazeret olamaz. Çünkü bizim onlardan istediğimiz, duygu ve dü­şüncelerini düzgün bir dille yazmalarıdır. Bunun için de sanatçı olmaya gerek yoktur. Her insan ana dilini hatasız kullanacak ölçüde bilmelidir.

Tanımlama

Özelliklerinden yararlanarak bir varlığın ya da kav­ramın ne olduğunun ortaya konmasıdır. Kısaca “Bu nedir?” sorusunun cevabı olan cümlelerdir.

Tanımlama Örneği

Roman, genellikle insanların başından geçenleri, insan ilişkilerini, toplumsal olay ve olguları gerçe­ğe uygun bir biçimde ya da kurmaca bir yapıyla geniş oylumlu olarak anlatan bir yazınsal türdür. 

Örnekleme

İleri sürülen bir düşüncenin daha iyi anlaşılması için örneklerden yararlanmaktır. Böylece düşün­cenin okur tarafından daha iyi ve net anlaşılması sağlanmış olur.

Örnekleme Örneği

Dilin alıcıyı harekete geçirme işlevinin kullanıldığı metinlerde gönderici, iletiyi alanı işin içine sokma­yı ister. Söz gelimi “Elindeki kitabı sıraya bırak. Ye­rine otur.” gibi cümleler alıcıyı eyleme geçirir.

Tanık Gösterme

Yazarın, ileri sürdüğü bir düşünceyi İinandırıcı kıl­mak için o düşünceyi destekleyecek ilgili, yetkin kişilerin görüşlerine yer vermesidir.

Tanık Gösterme Örneği

Çocuklardaki obezite artışı günümüzde büyük bir sorun hâline gelmiş durumda. Bu konuyla ilgili dü­zenlenen konferansta Dr. Ahmet Can, 2013’te yüz­de 8,3 olan obez çocuk oranının şimdilerde yüzde 9,9’a yükseldiğini söyledi. Sözlerine “Yani yaklaşık her 10 çocuktan biri obezdir.” diye devam etti. 

Karşılaştırma

İki varlık, kavram veya olayın benzer ya da farklı yönlerinin ortaya konmasıdır. Çoğunlukla oysa ise, daha, en” gibi ifadelerle karşılaştırma yapılır.

Karşılaştırma Örneği

Ülkemizde ne yazık ki bilinçsiz antibiyotik kullanı­mı geçmiş yıllara göre çok artmış durumda. Türki­ye, dünyada en çok antibiyotik kullanan ülkeler­den biri ve OECD ülkeleri arasında birinci sırada.

Sayısal Verilerden Yararlanma

Düşünceyi net ve güçlü kılmak için sayısal verile­rin kullanılmasıdır. Okuyucu, sayısal verilerin etki­siyle düşünceyi daha inandırıcı bulur.

Sayısal Verilerden Yararlanma Örneği

Araştırma sonuçlarına göre bireylerin bilgisayar ve Internet kullanımında ciddi artışlar var. İnsanların hafta içi yüzde 42,5’i en az bir saat, yüzde 23,5’i iki saat, yüzde 12,7’sİ üç saat ve üzeri bilgisayar veya tablet başında vakit geçiriyor.

Somutlama 

Soyut kavramların somut bir varlıkmış gibi anlatıl­masıdır. Benzetilen varlığın kimi özellikleri yardı­mıyla soyut kavram, zihinde anlam kazanır.

Benzetme

Aralarında çeşitli ilgiler bulunan varlık veya kav­ramlardan benzerlik bakımından nitelikçe zayıf olanın güçlü olana benzetilerek anlatılmasıdır.

Benzetme Örneği

Turizm, hayatın gülen yüzüdür. Yıl boyu çalışan bi­reyin, keyif için yol aldığı bir serüvendir. Ülkemiz­de turizmin ekonomiyi bir lokomotif gibi sürükle­mesi için bu alanla İlgili kararların turizm mantığın­da alınıp uygulanması gerekiyor. 

• Olayların gülünç, alışılmadık ve çelişkili yönleri yansıtılır.
• Ses, taklit, hareket ve konuşma önemlidir.
• Mizahi unsurları oluşturmada karşılaştırmalar, durumlar, hareketler, kelime ve kelime gruplarından yararlanır.
• Amaç okuyucuyu düşündürmek ve eğlendirmektir.
• Dil, “şiirsel (sanatsal) işlev”de kullanılır.

Mizahî Anlatımda Yararlanılan Güldürü Yöntemleri

Humor: Eğlendirmek, güldürmek ve birine, bir davranışa incitmeden takılmak amacını güden ince alaydır.

İroni: Söylenenin tam tersinin kastedildiği eleştirel nitelik taşıyan ifade biçimidir.

Taşlama: Bir kimsenin kusurlarını, gülünç taraflarını alaylı bir dille ortaya koyan şiirlerdir.

Karikatür: Bir kişinin bir şeyin ya da bir olayın tuhaf ve gülünç yanlarını meydana koyacak şekilde yapılan –   resimlerdir.

Karamizah: Komik öğelerin yanı sıra ürkütücü ve korkunç öğelerin de yer verildiği mizah türüdür.

Parodi: Ciddi bir yapıtın bir bölümü veya bütününü alaya alarak, gülünç etki oluşturan bir oyun türüdür.

Mizahî Anlatım (Fıkra)

Nasreddin Hoca, bir akşam su çekmek için kuyuya gi­der. Kuyunun kapağını açınca bir de ne görsün, kuyunun içinde koskoca ay… “Eyvah, ay kuyuya düşmüş ha­nım, koş çengeli getir, ay kuyuya düşmüş!” diye sesle­nir. Hanımı koşar, çengeli getirir. Hoca, çengeli kuyuya atar, sallar sallar tutturamaz. Nihayet çengel bir taşa ta­kılır. Hoca kuvvetle çekerken çengel kopar, kendisi de sırt üstü yere düşer. Göğe bakar ki ay gökyüzünde. “Oooh, çok şükür, düştük ama “ay”ı da kuyudan çıkardık!”

Mizahî Anlatım (Taşlama)

Elin kapısında karavaş olan
Burunu sümüklü gözü yaş olan
Bayramdan bayrama bir tıraş olan
Berbere gelir de dükkân beğenmez

İş gelmez elinden gitmez bir kare
Aslında neslinde giymemiş hare
Sandığı gömleksiz duran mekkâre
Bedestene gelir kaftan beğenmez

• Varsayım ile oluşmuştur.
• Verilerden yola çıkılarak geleceğe ait tahmin yapılabilir.
• Olandan çok, olması istenilen anlatılır.
• Gerçekleşmesi mümkün olmayan tasarı ve düşünceler anlatılır.
• Genellikle gelecek zaman ifadesi kullanılır.
• Dil, “şiirsel (sanatsal) işlev”de kullanılır.

Gelecekten Söz Eden Anlatım

Küresel iklimdeki gözlenen [sınmanın yanı sıra, en gelişmiş iklim modelleri, küresel ortalama yüzey sıcaklıklarında 1990-2100 dönemi için 1.4 C° ile 5.8 C° arasında bir artış olacağını öngörmektedir. Küresel sıcaklıklardaki artışlara bağlı olarak da hidrolojik döngünün değişmesi, enerji temin güvenliği ve su kayraklarının hacminde ve kalitesinde azalma, kara ve deniz buzullarının erimesi, kar ve buz örtüsünün alansal daralması, deniz seviyesinin yükselmesi, kıyı ekosistemlerinin olumsuz etkilenmesi… beklenmektedir.

• Olağanüstü özelliklere sahip, hayal ürünü konular işlenir.
• Zaman belirli ya da belirsiz olabilir.
• “Mekân” genellikle, günlük yaşamda karşılaşamayacağımız niteliktedir.
• Kişiler çoğu zaman gerçekten uzak kişilerdir.
• Hayal, varsayım, abartma, kişileştirme gibi öğeler çok kullanılır.
• Dil, “şiirsel (sanatsal) işlev”de kullanılır.

Düşsel (Fantastik) Anlatım

Büyük Ağrı Dağı, ordusunu toplayıp çok uzun süren bir savaşa gitmiş. Savaş bu, ne zaman biteceği belli olur mu? Ordusuyla savaşıp uğraşırken o; Kafdağı’nın sağlığı bozulmuş. Çok yaşlı olduğu için yaşayacak dermanın tükendiğini anlayarak çevresindeki dağ oğullarına, dağ torunlarına durumunun iyi olmadığını bildirmiş. Gün gelmiş, Kafdağı ölmüş.

• Dil, “heyecana bağlı îşlev”de kullanılır.
• Daha çok şiir, roman, hikâye, tiyatro türlerinde kullanılır.
• Duyguların ifade edilmesi esastır.
• Sözcükler daha çok, mecaz ve yan anlamlarıyla kullanılır ; söz sanatlarından yararlanılır.

Coşku ve Heyecana Bağlı (Lirik) Anlatım

Sana beni seviyor musun, diye asla sormayacağım, ama ben seni seviyorum, seni seviyorum, seni seviyo­rum! Yüreğini bu üç kelimeye odaklamış gibi görünü­yordu. Şimdi, hor gör beni, alay et, ayaklarınla ez! Pa­çavralarının içinde kraliçe olduğunu sanan bir deliymişim gibi dalga geç benimle istersen. Beni herkesin ağ­zına sakız et! Evet onlara da şunu söyleyeceğim: Evet, onu seviyorum! Siz de benim yerimde olsanız, aynı şe­yi yapar, ya ölürdünüz ya onu severdiniz!

Coşku ve Heyecana Bağlı (Ürik) Anlatım

Benim halimden haber sorarsan
Bir çift sözüm var sana, yürekten
Sevginle gireceğim toprağa
Sevginle çıkacağım topraktan

• Olağanüstü olaylar ve kişiler anlatılır.
• Tarihî konular ve kahramanlıklar işlenir.
• Etkileyici ve yiğitçe bir havası vardır.
• Abartma sanatından yararlanılır.
• Dil, “heyecana bağlı îşlev”de kullanılır.

Destansı (Epik) Anlatım
Pekala, adamlarım! Haydi, şimdi, aslanlarım! Kurşunla­rımızı israf etmeyip bu süprüntüleri süngümüzle temizleyeceğiz. Hurra, diye bağırdığımda hepinizin arkamdan geldiğini görmek istiyorum. Kimse geride oyalan­masın. Birbirinizden ayrılmamalısınız, bu en önemlisi. Onlara kim olduğumuzu gösterelim ve yüzümüzü kara çıkarmayalım, tamam mı arkadaşlar!

• Dil, “alıcıyı harekete geçirme işlevi”nde kullanılır.
• Emir, telkin, öneri anlamı taşıyan ifadeler yer verilir,
• Öğretici ve açıklayıcı yönleri vardır.
• Daha çok, eylem cümleleri kullanılır.
• Uyulması beklenen bir üslup vardır.
• Genellikle, sosyal yaşamın düzenlenmesinde kullanılır.
• Trafik kuralları, bazı eşyaların ve ilaçların kullanma kılavuzları, yemek tarifleri ve vasiyetler emredici anlatıma örnek görülür.

Emredici Anlatım (Yemek Tarifi)

Kıymayı tuz ve karabiber ile yoğurun. Nohut büyüklü­ğünde köfteler hazırlayın. 1 yemek kaşığı sıvı yağda 10 dakika kızartın. Et suyunu kaynatın. İçine domates ve biber salçası ile nohutu ilave edin. Köfteleri ekleyin. 5 dakika daha kaynatın. Yoğurdu iyice karıştırıp çorba­ya ilave edin. Tereyağını kızdırın. İçine nane ilave edip çorbanın üstüne dökün ve servis yapın.

Emredici Anlatım (Vasiyet)

Ey Oğul! Açık sözlü ol! Her sözü üstüne alma! Gör­dün, söyleme; bildin deme! Sevildiğin yere sık gidip gelme; muhabbet ve itibarın zedelenir. Şu üç kişiye; yani cahiller arasındaki âlime, zengin iken fakir düşe­ne ve hatırlı iken, itibarını kaybedene acı! Unutma ki, yüksekte yer tutanlar, aşağıdakiler kadar emniyette değildir. Haklı olduğunda mücadeleden korkma! Bile­sin ki atın iyisine doru, yiğidin iyisine deli derler.