İçindekiler
BİLDİRDİKLERİ KİPLERE GÖRE CÜMLELER
HABER CÜMLELERİ
Haber cümleleri daha çok anlatmaya bağlı bilgi, vermek, aydınlatmak amacıyla yazılan metinlerde kullanılır. Burada kişinin gördüğü, duyduğu olaylar anlatılır. Eylemin belirttiği anlam geçmişle, şimdiyle ve gelecekle ilgili bildirme görevi yerine getirilir. Eylem kök ve gövdelerine çeşitli kip (zaman) ekleri getirilerek zaman; zaman eklerinden sonra da kişi ekleri eylemin kimin yaptığı belirtilir.
Örneğin; yazacağım yüklemi yaz-acakım, “yaz” eylem kökü) “-acak” gelecek zaman eki, “-ım” kişi eki (ben)dir.
Ek Fiil: İsim soylu sözcüklerin sonuna gelerek, onların yüklem olmalarını sağlayan dil birimine ek fiil denir.
“Ahmet çalışkandır. Hepimiz arkadaşız. Hava güzel. Çok yorgunum.” cümleleri isim soyludur. Bunlar eklerle çekimli hâle gelir ve yüklem görevini yaparlar.
Ek fiil imek fiilinden doğmuştur. idi, imiş, ise, iken olarak ek hâline gelmiştir.
Çekimi şöyledir:
çalışkan-ım I. Tekil kişi
çalışkan – sın II. “ “
çalışkan-dır III. “ “
çalışkan-ız I. Çoğul kişi
çalışkan-sınız II. “ “
çalışkan-lar III. “ “
Ek fiil “değildir” sözcüğüyle olumsuz hâle getirilir. Çalışkandır. Çalışkan değildir. vb.
DİLEK, İSTEK, SORU CÜMLELERİ
Bir dileği, bir isteği, bir emri ya da bir gerekliliği ifade eden cümlelere dilek-istek cümleleri denir. Dilek-istek cümleleri grubunda istek bildiren cümleler, dilek-şart bildiren cümleler, soru cümleleri, gereklilik bildiren cümleler, emir cümleleri ile ünlem cümleleri yer alır.
Dilek-şart cümleleri: Dilek şart cümleleri fiil kök ya da gövdesine -sa/-se ekleri getirilerek kurulur.
“Ah bir zengin olsam.”
“Okulumu bitirsem, yüzmeyi öğrensem.” cümlelerinde şarta bağlı bir dilek anlatılmaktadır.
İstek cümleleri: Bu tür cümleler kişinin kendi kendine yapmak istediği eylemi ifade eder.
“Kalkayım, eve gideyim,
Haydi, bize gidelim. Burada iki gün kalalım.” cümleleri bu tür cümlelerdir.
Gereklilik cümleleri: Mutlaka yapılması gerekir anlamı ifade ederler.
Başarmak için çalışmalıyım. Eve gitmeliyim.
Emir cümleleri: Bir buyruğu bir emri ifade eden cümlelerdir.
oku, çalış, git, gel, vb.
HABER VE DİLEK KİPLERİNDE SORU
Soru anlamı ifade eden cümlelere soru cümlesi denir. Dilimizde soru anlamı soru sıfatıyla, soru zamiriyle, soru zarfıyla veya soru edatıyla sağlanabilir.
Dün beni arayan sen miydin? (soru anlamı soru edatıyla sağlanmış.)
Bize ne zaman geleceksin? (soru anlamı soru zarfıyla sağlanmış)
Bana ne aldın? (soru anlamı soru zamiriyle sağlanmış) Hangi okulda çalışıyorsun? (soru anlamı soru sıfatıyla sağlanmış)
Bu tür cümlelerde mutlaka cevap verilmesi beklenir. Cevap beklenen soru cümlelerine gerçek soru cümlesi, cevap beklenmeyen, dikkat çekmek duygu ve düşünceyi daha güzel ifade etmek amacıyla kurulanlara da sözde soru cümlesi denir.
Okula neden gelmedin? (Gerçek soru cümlesi ) Hiç üzülmez olur muyum? (sözde soru cümlesi) Onu ben mi dövmüşüm? (sözde soru cümlesi) Şu kitabı bana verir misin? (sözde soru cümlesi)
Ünlem cümlesi: Coşku ve heyecan ifade eden cümlelere ünlem cümlesi denir.
Eyvah, ne yer ne yar kaldı! Neydi o güzellik öyle! Süper bir iş buldum!
HABER VE DİLEK KİPLERİNDE OLUMLULUK – OLUMSUZLUK
a. Olumlu Cümle: Yüklemin bildirdiği eylemin yapıldığını, gerçekleştiğini ya da gerçekleşebileceğini belirten cümleler olumludur.
O günler çok güzeldi. (olumlu isim cümlesi) Hep seni bekledim. (olumlu fiil cümlesi)
b. Olumsuz Cümle: Yüklemin bildirdiği işin gerçekleşmediğini anlatan cümleler olumsuzdur. Fiil cümleleri “-ma,-me” olumsuzluk ekiyle; isim cümleleri “yok, değil ” sözcükleriyle olumsuz yapılır.
Kapını çalan bendim (olumlu isim cümlesi) Kapını çalan ben değildim (olumsuz isim cümlesi) Dışarıda birkaç kişi vardı (olumlu isim cümlesi) Dışarıda hiç kimse yoktu (olumsuz isim cümlesi) Eve gelmiş (olumlu fiil cümlesi) Eve gelmemiş (olumsuz fiil cümlesi)
Not: Bazı cümleler biçimce olumlu anlamca olumsuz olabilir:
Haydi, bu işi yapabilirsen yap (yapamazsın ) (Biçimce olumlu, anlamca olumsuz cümle)
Gel de bu işin içinden çık (Çıkamazsın) (Biçimce olumlu, anlamca olumsuz)
Ne arayanım var ne de soranım (yok) (Biçimce olumlu, anlamca olumsuz)
Not: Bazı cümleler biçimce olumsuz anlamca olumlu olabilir:
Seni sevmiyor değilim (seviyorum) (Biçimce olumsuz, anlamla olumlu)
Böyle güzel yerlerde yaşanmaz mı?(yaşanır) (Biçimce olumsuz, anlamla olumlu)
Sanki bilmiyorum hakkında neler söylediğini.(biliyorum) (Biçimce olumsuz, anlamla olumlu)
