A. Bitişik Yazılan Birleşik Sözcükler:
1. Ad ya da ad soylu bir sözcük “etmek, olmak, eylemek” yardımcı eylemleriyle birleşirken bir ses ikizleşir ya da düşerse yardımcı eylemler bitişik yazılır.
af -» affetmek
his -* hissetmek
haz -* hazzetmek
zan -»• zannetmek
Kurallı birleşik eylemler bitişik yazılır:
• koşabilmek, gidedurmak, öleyazmak
• yazıvermek, süregelmek, düşeyazmak
Anlamca kaynaşmış birleşik eylemler ayrı yazılır:
• Gözden düşmek, kulaç atmak…
|
emir |
===> |
emretmek |
|
seyir |
===> |
seyretmek |
|
kahır |
===> |
kahrolmak |
|
devir |
===> |
devretmek |
Birkaç kural dışı sözcük bitişik yazılır:
• elvermek, alıkoymak, vazgeçmek, varsaymak, öngörmek…
2. Ses düşmesine uğrayan birleşik kelimeler bitişik yazılır:
• kaynana (< kayın ana), kaynata (< kayın ata), nasıl (< ne asıl), niçin (< ne için), pazartesi (< pazar ertesi), sütlaç (< sütlü aş), birbiri (< biri biri).
3. Kelimelerden her ikisi veya ikincisi, birleşme sırasında benzetme yoluyla anlam değişmesine uğradığında bu tür birleşik kelimeler bitişik yazılır:
a) Bitki adları:
• kuşyemi, akşamsefası, camgüzeli, gecesefası…
b) Hayvan adları:
• danaburnu (böcek), karabaş (köpek), karafatma (böcek), yalıçapkını (kuş)…
c) Yiyecek adları:
• dilberdudağı (tatlı), hanımgöbeği (tatlı), kedidili (bisküvi), tavukgöğsü (tatlı), vezirparmağı (tatlı), bülbülyuvası (tatlı)…
d) Gök cisimlerinin adları:
• Büyükayı (yıldız kümesi), Küçükayı (yıldız kümesi), Samanyolu (yıldız kümesi)…
e) Renk adları:
• camgöbeği, fildişi, gülkurusu, kavuniçi, vişneçürüğü, yavruağzı…
f) Hastalık adları:
• itdirseği (arpacık)…
g) Alet ve eşya adları:
• deveboynu (boru), kargaburnu (alet), kedigözü (lamba)…
h) Biçim adları:
• balıksırtı (desen), turnageçidi (fırtına)…
4. Somut olarak yer bildiren alt, üst ve üzeri sözlerinin sona getirilmesiyle kurulan birleşik kelimeler bitişik yazılır:
• bilinçaltı, gözaltı (gözetim), şuuraltı; akşamüstü, akşamüzeri, bayramüstü, ikindiüstü, yüzüstü…
5. Kişi adları ve unvanlarından oluşmuş mahalle, meydan köy vb. yer ve kuruluş adlarında unvan kelimesi sonda ise, geienekleşmiş olarak bitişik yazılır.
• Abidinpaşa, Bayrampaşa, Kemalpaşa (ilçesi), Necatibey (Caddesi)…
6. Ara yönleri belirten kelimeler bitişik yazılır:
• güneybatı, güneydoğu, kuzeybatı, kuzeydoğu…
7. a. Baş sözüyle oluşturulan sıfat tamlamaları:
• başbakan, başçavuş, başeser, başhekim, başkahraman, başrol, başsavcı, başyazar…
b) Bir topluluğun yöneticisi anlamındaki “başı” sözüyle oluşturulan belirtisiz isim tamlamaları:
• aşçıbaşı, çarkçıbaşı, onbaşı, ustabaşı, yüzbaşı…
8. Oğlu, kızı sözleri:
• çapanoğlu, eloğlu…
9. Ağa, bey, efendi, hanım, nine vb. sözlerle kurulan birleşik kelimeler:
• ağababa, ağabey, beyefendi, hanımanne, hanımefendi…
10. Hane, name, zade kelimeleriyle oluşturulan birleşik kelimeler bitişik yazılır:
• dershane, kahvehane, yazıhane, siyasetname, amcazade…
11. Kanunda bitişik geçen veya bitişik olarak tescil ettirilmiş olan kuruluş adları bitişik yazılır:
• İçişleri, Dışişleri, Genelkurmay, Yükseköğretim…
12. “Biraz, birkaç, birkaçı, birtakım, birçok, birçoğu, hiçbir, herhangi” belirsizlik sıfat ve zamirleri gelenek-leşmiş olarak bitişik yazılır:
13. Ev kelimesiyle kurulan bileşik kelimeler bitişik yazılır:
• bakımevi, doğumevi, öğretmenevi, yayınevi…
B- Ayrı Yazılan Birleşik Sözcükler:
1. Etmek, eylemek, kılmak, olmak yardımcı fiilleriyle kurulan birleşik fiiller herhangi bir ses düşmesine veya türemesine uğramazsa ayrı yazılır:
• alt etmek, arz etmek, terk etmek, var olmak…
2. Birleşme sırasında kelimelerinden hiçbiri veya ikinci kelimesi anlam değişikliğine uğramayan birleşik kelimeler ayrı yazılır:
• ada balığı, köpek balığı muhabbet kuşu, ateş böceği, çörek otu, çam fıstığı, küpe çiçeği, çakmak taşı, tuz ruhu, İngiliz anahtarı, Frenk gömleği, toplu iğne, çevre yolu, deniz yolu, hava yolu, açık oturum, dil bilimi, göz yuvarı, su böreği, Kemalpaşa tatlısı, dolma biber, çiğ köfte, koz helva, Çoban yıldızı, yüzük parmağı, bağ bozumu, gece yarısı, hafta sonu, bal rengi, Doğu Anadolu, Orta Anadolu, Orta Doğu, Uzak Doğu, Yukarı Ayrancı, kanun dışı, sınır ötesi, ön söz, ana bilim dalı, iç savaş…
3. Deyimler ayrı yazılır:
• akıntıya kürek çekmek, göz atmak…
]]>