ÜNSÜZLERLE İLGİLİ SES OLAYLARI
Sert ünsüzlerden biriyle (f, s, t, k, ç, ş, h, p) biten bir sözcükten sonra yumuşak ünsüzle c, d, g başlayan bir ek gelirse ekin başındaki yumuşak ünsüzler ç, t, k şeklinde değişerek sertleşir.
| kitap – | cı | kitapçı |
| kadayıf – | cı | kadayıfçı |
| balık – | cı | balıkçı |
| bilmiş – | cesine | bilmişçesine |
| külah – | da | külahta |
| İzmit’ – | den | İzmit’ten |
| 2014′ | de | 2014’te |
| üret- | gen | üretken |
| seç – | gi | seçki |
| yetiş – | gin | Yetişkin |
| et | gi | etki |
| yet | gi | yetki |
| tep | gi | tepki |
| at | gı | atkı |
NOT 1: Bazı tek heceli sözcüklerde yumuşama olmaz.
tek-i, sap-ı, ip-i, top-u, süt-ü, at-ı, suç-u…
NOT 2: Özel adlarda yazarken yumuşama olmaz, konuşurken olur.
Ayvalık’a, Tarık’ın, Haliç’e, Şahap’ın, Murat’a…
NOT 3: Bazı yabancı sözcüklerde yumuşama olmaz.
millet-e, hukuk-u, ceket-i, merak-ım, evrak-ı…
NOT 4: Bazı türemiş sözcüklerde yumuşama olmaz.
kesit-i, yapıt-a, özet-i, anın yakıt-ı…
Süreksiz sert ünsüzlerden biriyle (p, ç, t, k) biten bir sözcükten sonra ünlüyle başlayan bir ek gelirse süreksiz sert ünsüzler yumuşayarak b, c, d, g, ğ ‘ye dönüşür.
| yargıç – a | yargıca |
| ilaç – im | ilacım |
| şerit – e | şeride |
| git – ip | gidip |
| denk – im | dengim |
| yumak – ı | yumağı |
| çorap – ı | çorabı |
| matkap – ım | matkabın |
Bazı sözcüklerde, “olmak” veya “etmek” yardımcı eylemiyle birleşik eylem oluşturulduğunda ya da bu sözcüklere ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde ünsüz türemesi görülür.
| af + etmek | affetmek |
| his + etmek | hissetmek |
| red + etmek | reddetmek |
| hal + olmak | hallolmak |
| zan – ımca | zannımca |
| hat – ınızın | hattınızın |
NOT: İki sessizin yan yana geldiği her sözcükte ünsüz türemesi olmayabilir.
taşsız, passız, süssüz, sessiz, hissiz… hisse, yassı, madde, cadde, elli, belli, telli…
Ünsüzüyle biten bazı sözcükler -cık, -cik, -cuk, -cük, -cek, -cak, eklerinden birini aldığında, sondaki k ünsüzü düşer.
| ufak – cık | ufacık |
| tefek – cik | tefecik |
| küçük -I – mek | küçülmek |
| büyük – cek | büyücek |
| alçak – cık | alçacık |
| alçak -I – mak | alçalmak |
| yüksek – l – mek | yükselmek |
Dudak ünsüzlerinden olan b, kendinden önce gelen diş ünsüzü olan n‘yi dudak ünsüzü olan m’ye dönüştürür.
| saklanbaç | saklambaç |
| dolanbaçlı | dolambaçlı |
| tenbel | tembel |
| penbe | pembe |
| sünbül | sümbül |
| tanbur | tambur |
NOT : Özel adlarda ve birleşik sözcüklerde dudak ünsüzleri benzeşmesi kuralı uygulanmaz. İstanbul, Safranbolu… sonbahar, günbatımı, onbaşı,binbaşı…
Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana bulunmadığından, ünlüyle biten bir sözcüğe ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde sözcükle ek arasına y, ş, s, n kaynaştırma ünsüzlerinden biri girer.
oda – y – a (durum ekinden önce)
oda – s – ı (iyelik ekinden önce)
hırka – n – ın (tamlayan ekinden önce)
sancı -y-ı (durum ekinden önce)
yedi –ş – er (üleştirme sayı sıfatı ekinden önce)
Ünlüyle biten bir sözcüğe idi, imiş, ise ek eylemleri, ile sözcüğü ve iken eki birleşik yazıldığı zaman araya y koruyucu ünsüzü girer ve bunların başındaki i sesleri düşer.
| kalfa + i | di | kalfaydı |
| kalfa + i | miş | kalfaymış |
| kalfa + i | se | kalfaysa |
| kalfa + i | le | kalfayla |
| kalfa + i | ken | kalfayken |
Sözcüklerin sonundaki ünsüzlerin bir sonraki sözcüğün başındaki ünlülere ulanarak (bağlanarak) okunmasıdır.
Gittin, taş atarak denizlerime
Halka halka genişleyen anıların kaldı
Girdin çıkmamak üzere dehlizlerime
Birden yaşamanın hızı azaldı
Akşam iniyor yine dağlardan eyvah
Soylu yalnızlığım al götür beni de
Kalmasın benden hiçbir iz geride
Sade kalsın ardımda dinmeyen bir ah
NOT: Arasında noktalama işareti bulunan sözcüklerde ulama yoktur.
Kar, akşamdan beri yağıyor.
Akşam, ona bir sürprizimiz var.
Bazı ünsüzlerin yer değiştirmesidir. Türkçede daha çok, -r ve -l ünsüzlerinin bulunduğu sözcüklerde, birinci hecenin sonundaki sesle, ikinci hecenin başındaki ses, birbirinin yerine geçer. Bu durum konuşma dilinde, daha çok da ağızlarda görülür.
| Doğru Yazımı | Göçüşme |
| köprü | körpü |
| toprak | torpak |
| bayram | baryam |
| yanlış | yalnış |
| yalnız | yanlız |
| çömlek | çölmek |
| kirpik | kiprik |
| kibrit | kirbit |
ÜNLÜLERLE İLGİLİ SES OLAYLARI
Son hecesinde dar ünlü bulunan bazı sözcükler, ünlüyle başlayan bir ek aldığında son hecedeki dar ünlü düşer.
| boyun – um | boynum |
| izin – inizle | izninizle |
| şehir – e | şehre |
| hüzün – umu | hüznümü |
| emir – iniz | emriniz |
| omuz – una | omzuna |
| ağız – ından | ağzından |
Bazı sözcükler yapım eki alırken ünlü kaybına uğrar.
| ayır – ılık | ayrılık |
| sızı – layan | sızlayan |
| ileri – lemek | ilerlemek |
| yumurta – lamak | yumurtlamak |
| kıvır – im | kıvrım |
| kavur – ulmak | kavrulmak |
| devir – im | devrim |
| oyun – ayan | oynayan |
| uyu – gu | uyku |
Son hecesinde dar ünlü bulunan bazı sözcüklerle “olmak” ve “etmek” yardımcı eylemiyle bileşik eylem oluşturulurken dar ünlü düşer.
| sabır + etmek | sabretmek |
| emir + etmek | emretmek |
| keşif + etmek | keşfetmek |
| hapis + olmak | hapsolmak |
| kayıt + olmak | kaydolmak |
| kayıp + olmak | kaybolmak |
Bazı sözcüklerin birleşmesinde dar ünlülerin düştüğü görülür.
| kayın + ata | kaynata |
| cuma + ertesi | cumartesi |
| kahve + altı | kahvaltı |
| ne + için | niçin |
| ne + asıl | nasıl |
NOT 1: İkilemelerde ses düşmesi olmaz.
omuz omuza,
nesilden nesile,
şehirden şehire…
NOT 2: Son hecesinde dar ünlü bulunan bazı sözcüklerde ve özel adlarda ünlü düşmesi
olmaz.
bilim-e, yanıt-ı, kesim-in, seçim-e, söküm-ü…
Ömür’ün doğum günü ne zamandı?
Türkçede geniş ünlüyle (a,e) biten bir sözcük -yor eki aldığında o sözcüğün geniş ünlüsünü ı, i, u, ü ‘ ye çevirerek daraltır.
| ara – yor | arıyor |
| bulma – yor | bulmuyor |
| gözle – yor | gözlüyor |
| sula – yor | suluyor |
| içme – yor | içmiyor |
NOT 1: Bazı kullanımlardaki iki ünsüz arasına giren yardımcı sesler ünlü daralmasını andırır. Bu kullanımlar ünlü daralması değildir.
veriyor, geliyor, görüyor, yazıyor, alıyor, soruyor…
NOT 2: Tek heceli olan “de-, ye-” fiilleri, kendinden sonra gelen “y” harfinden dolayı darlaşabilir.
diyor, diyen, diyecek, diyerek, diye diye…
yiyor, yiyen, yiyecek, yiyerek, yiye yiye…
niye…
-cık, -cik eki alan bazı sözcüklerde ek ile sözcüğün arasında a, e, ı, i ünlülerinin türediği görülür.
| az | cık | azıcık |
| bir | cik | biricik |
| genç | cik | gencecik |
| dar | cık | daracık |
]]>
1. Aşağıdakilerden hangisinde, ikinci cümleye geçilirken yapılan değişiklikle, yüklem kişi yönünden güçlendirilip pekiştirilmiştir ? ÖSS-1983
A) Buraya yarın sen gelirsin .
Buraya yarın sen gel.
B) Birazdan onu ben göreceğim.
Birazdan onu ben görürüm.
C) Çok hastayım.
Bugün, çok çok hastayım.
D) Bunu ona verirsin.
Bunu ona sen verirsin.
E) Kumda güneşlenirsin.
Kumda her gün güneşlenirsin.
2. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde “beni” kelimesi kullanıldığı yere göre cümlenin en önemli öğesi durumuna gelmiştir ? ÖYS-1984
A) Dün sabah Ayten okulda beni aramış .
B) Arkadaşım şubat tatilinde beni İstanbul’a çağırıyor .
C) Sınıfımı geçersem babam beni İzmir’e götürecek .
D) Öğretmen sınavda beni en ön sıraya oturttu .
E) Beni yarın öğle tatilinde otobüs durağında bekle .
3. Aşağıdaki cümlelerde altı çizili kelimelerin hangisinde yazım yanlışı yoktur ? ÖSS-1985
A) Ucuzca bir otel arıyordu .
B) Ahbapca bir tutum takındı .
C) Kendisinden yaşça hayli küçüktü .
D) Başını hafifce öne eğdi .
E) Beğenmediğini açıkca söyledi
4. Aşağıdaki cümlelerde altı çizili kelimelerin hangisi “ünsüz değişimi” ne örnek olamaz? ÖYS -1986
A) Böbreğinin birini ameliyatla aldılar.
B) Çoğunun ruh sağlığı bozulmuştu.
C) Sabahları balığa çıkarlar.
D) Bu havada dağa tırmanmak istiyorum.
E) Hadi seni yemeğe götüreyim.
5. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bir yazım yanlışı vardır? ÖYS-1988
A) Zonguldak’ a giderken Karabük’den geçecek miyiz ?
B) Otobüs Adana’dan saat kaçta hareket edecekti ?
C) İzmit’ten Ankara’ya kaç saatte geldiniz?
D) Kars’tan İstanbul’a otobüsle mi döneceksiniz ?
E) İstanbul’u gece hiç uçaktan seyrettiniz mi ?
6. Aşağıdakilerin hangisinde bir yazım yanlışı vardır? ÖSS – 1989
A) Ağızın içi
B) Asfaltın onarımı
C) Saçlarının rengi
D) Herkesin derdi
E) Değirmenin suyu
7. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yazım yanlışı vardır ? ÖYS -1989
A) Dün akşamki televizyon filmini beğenerek izledim.
B) Ağaçdaki kuş yuvasına bakmak için hepimiz can atıyorduk.
C) Bu yaz tatilinde güneşin ve denizin tadını çıkaracağım.
D) Gelecek ayın 15’inde sınıf arkadaşlarımla buluşacağız.
E) Öyle sanıyorum ki sen bu sınavda başarılı olursun .
8. Aşağıdaki dizelerin hangisinde , “ulama”ya bir örnek vardır? ÖYS-1989
A) Sabahtan uğradım ben bir fidana
B) Çıkıp şu dağlara yaslanmalıdır
C) Gönlümüz bağlandı zülfün teline
D) Al benim derdimi götür yare ver
E) Telgrafın tellerine kuşlar mı konar
9. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı çizili sözcüğün yazımı yanlıştır? ÖSS-1991
A) O da babası gibi hukukuseçmiş.
B) Ben bu renkten hiç hoşlanmam .
C) Göğüsüme bir ağrı girdi.
D) Son günlerde onun bana karşı tavrı değişti.
E) Suyun tazyikinden çimler toprağa yapışmış.
10. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yazım yanlışı vardır ? ÖYS -1991
A) Art arda aynı yanlışı yaptı.
B) Annem her zaman “Kalp kalbe karşıdır.” der.
C) Davranışlarına içten içe sinirleniyordu .
D) Olayı duyunca renkden renge girdi.
E) Bu iş aşağı yukarı bir hafta sonra biter.
11. (I) Arkadaşınızla (II) sizi (III) Kızılay’da (IV) otobüs durağında (V) gördüm .
Bu cümlede zamanı vurgulamak için “dün” sözcüğünün numaralanmış yerlerin hangisine getirilmesi uygundur ? ÖYS-1993
A) I B) II C)III
D) IV E) V
12. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı çizili sözcük türetilirken bir ünlü kaybına uğramıştır ? ÖYS-1993
A) Bu çiçeğin yaprakları çok çabuk sararmış .
B) Geçen yıl dikilen bu elbise iyice daralmış .
C) Uykusuzluktan gözlerinin altı morarmış .
D) Kilo alınca yanakları iyice pembeleşmiş .
E) Saçları son aylarda çok beyazlaşmış .
13 . Sonunda süreksiz sert ünsüzlerden ( p,ç,t,k) biri bulunan sözcük , ünlü ile başlayan bir ek aldığında sondaki sert ses yumuşar.
Aşağıdaki sözcüklerden hangisi bu kurala uymaz? ÖSS- 1993
A) Araç B) Tabak C) Söğüt
D) Dolap E) Koç
14. Aşağıdaki cümlelerin hangisindeki altı çizili sözcük ek alırken bu sözcüğün ünsüzlerinden biri düşmüştür? ÖSS- 1994
A) Susuzluktan balkondaki tüm çiçekler sararmış.
B) Yazar , bu romanında çok fazla devrik cümle kullanmış.
C) Soğuktan burnu kıpkırmızı olmuş.
D) Bu konuda senin de fikrini almak istiyorum.
E) Otobüsümüz , adını bilmediğim büyücek bir kasabadan geçti.
15. Doktorlar, yaşlılıkda spor yapmanın kişiyi psikolojik ve
I II III
fizyolojik bakımdan rahatlattığını söylüyorlar.
IV V
Bu cümlede altı çizili sözcüklerden hangisinin yazımı yanlıştır? ÖSS -1995
A) I B) II C) III
D) IV E) V
16. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde süreksiz sert ünsüzlerin yumuşamasına bir örnek vardır? ÖYS – 1995
A) Gelecek ay yayımlanacak dergimizin kapağı, öğrencilerimiz tarafından hazırlanacak .
B) Bu araştırma sonuçları, öğrencilerin görüşlerini yansıtmaktadır.
C) Siyasal reklamcılık, Türkiye’nin siyasal kültürüne yeni bir boyut getirmiştir.
D) Son yıllarda demokrasi, bir siyasal sistem olarak yeni anlamlar kazanmıştır.
E) Anketteki ilk soru , seçmenlerin cinsiyetiyle ilgilidir .
17. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bir yazım yanlışı vardır ? ÖYS -1995
A) Şemsiyeni yanına almıyor musun ?
B) Onunla görüşmeyeli yıllar oldu.
C) Sen de ablanla gitmeyecek miydin ?
D) Bu soruyu tam olarak anlıyamamış.
E) Mektubuna cevap yazmayacak mısın ?
18. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bir yazım yanlışı vardır? ÖSS -1998
A) İçtiği ilacın bıraktığı acımsı tadı gidermek için ağzına şeker aldı.
A)Nesili tükenmekte olan bazı hayvanlar koruma altına alınıyor.
C)Yaptığının yanlış olduğunu anlayınca özür dilemek istedi.
D)Vakfın amaçlarının neler olduğu üyelere anlatıldı.
E) Nüfus kaydını, doğum yerinden oturduğu ilçeye naklettirdi.
19 . Örttü üstüne yıldızlı yorganını gece
Bir başından bir başına göğün
Bu dizelerde aşağıdakilerin hangisi yoktur ? ÖYS -1998
A) Ses düşmesi
B) Ünsüz yumuşaması
C) Kaynaştırma harfi
D) İyelik eki almış bir sözcük
E) Ünsüz benzeşmesi
20 . Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bir yazım yanlışı vardır? ÖSS-1999
A) Günlerdir aynı konunun tartışılması sabrını taşırdı.
B) Bu konuda onun da fikrini almak istedi.
C) Törende çok mutlu olmuş, göğüsü kabarmıştı.
D) Ona bir armağan vererek gönlünü almaya çalıştı.
E) Çok sinirlenmiş, ağzına geleni söylemişti.
21. Önce baygın bir iniltiydi yamaçtan duyulan
Sonra bir gölge belirmişti kuş uçmaz yoldan ;
Köyümün titreyerek bağrı yanık toprağını
İnliyor, baktım, uzaktan görünen bir kağnı
Bu dizelerde aşağıda verilen ses olaylarından hangisi yoktur? ÖSS-2001
A) Ünlü düşmesi
B) Ünsüz düşmesi
C) Sert ünsüz yumuşaması
D) Ünlü daralması
E) Ünsüz benzeşmesi
22. Türkçe’de , ad tamlamalarında kaynaştırma sesleri “n” ve “s” dir.
Aşağıdaki sözcüklerden hangisiyle bir ad tamlaması yapılırken bu kurala uyulmaz ? ÖYS-1990
A) Elma B) Yara C) Su
D) Yazı E) Mavi
23. Üleştirme sayı sıfatı , eki , (-er) (-ar) , ünlüyle biten sayılara eklendiğinde araya “ş” kaynaştır-ma harfi girer.
Aşağıdakilerden hangisinde bu kurala örnek oluşturmayan bir sözcük vardır ? ÖSS-1999
A) Defterinize ikişer cümle yazın .
B) Beşer kişilik gruplara ayrıldılar .
C) Masalara yedişer tabak koyalım .
D) Herkes yirmişer dakika konuşacak .
E) Üyelerden ellişer milyon lira toplayalım .
CEVAPLAR
| 1.D | 9.C | 17.D |
| 2.A | 10.D | 18.B |
| 3.A | 11.E | 19.A |
| 4.D | 12.A | 20.C |
| 5.A | 13.E | 21.B |
| 6.A | 14.E | 22.C |
| 7.B | 15.A | 23.B |
| 8.A | 16.A |
]]>