Korkudan beti benzi kireç kesilmişti.
Bu cümlede “beti benzi kireç kesilmek” deyimdir. Bu deyimi “yüzünün rengi kireç gibi bembeyaz olmuştu.” şeklinde ifade etsek aynı anlamı karşılasa bile deyim özelliği taşımaz; çünkü deyimler kalıptır. Deyimin kalıbı bozulamaz.
Sözcük öbeği durumundaki deyimler
Onunla bugünlerde fazla içli dışlı olmuştu.
İçli dışlı (sözcük öbeği durumundaki deyim)
Ağırbaşlı biroğrenci olduğunu sanıyordum.
Ağır başlı (sözcük öbeği durumundaki deyim)
Yanımızdaydı, kaşla göz arasında kayboldu.
Kaşla göz arasında (söz. öb. durumunda deyim)
Suya sabuna dokunmadan her işin içinden sıyrılır.
Suya sabuna dokunmadan (söz. öb. dur. deyim)
Bacak kadar çocuk diye onu dinlemediler
Bacak kadar (söz. öbeği durumundaki deyim)
Bir eli yağda bir eli balda, rahat bir ömürsürdü.
Bireli yağda bireli balda (söz.öb.dur. deyim)
O, cebi delik birisidir, kazandığı parayı o gün yer bitirir.
Cebi delik (sözcük öbeği durumundaki deyim)
Dişe dokunur bir söz söylese de dinlesek.
Dişe dokunur (sözcük öbeği durumundaki deyim)
Cümle durumundaki deyimler
Cümle içinde kullanılmadan kendisi başlı başına cümle niteliği taşır.
Dostlar alış verişte görsün.
İncir çekirdeğini doldurmaz.
Halep orada ise arşın buradadır.
Dilimizdeki deyimlerin pek çoğu “-mak-mek” mastar ekiyle son bulur. Bu deyimler, mastar ekiyle kullanılırsa sözcük öbeği durumundaki deyimler içinde; kişi ve zaman eki alıp çekimli durumda kullanılırsa cümle durumundaki deyimler içinde değerlendirilir.
Karşılıklı konuşma (diyalog) durumundaki deyimler
Çok az deyim gerçek anlamdadır. Deyimlerin önemli bir bölümü ise mecazlı olup kavramlara anlatım güzelliği katar.
Deyimlerin bir kısmı hem gerçek anlamını hem mecaz anlamını çağrıştırır. Bu deyimler kinayeli bir anlatıma sahiptir.
Mevlevilere büyük saygı gösterirmiş, bazı eşkıyalar gündüzleri Mevlevi külahı giyer kendilerini gizlemeye çalışır, geceleri ise kıyafet değiştirip silahlanıp eşkıyalık yaparlarmış. Bu kullanımda gerçek anlamdadır.)
Kinayeli anlatımda asıl olan mecaz anlamın vurgulanmasıdır. Gerçek anlam sadece hissettirilmeye çalışılır. Sözcüklerin kinayeli kullanımındaki bu özellik deyimlerin kullanımı için de geçerlidir.
Benzetmeli anlatımların birçoğu kalıplaşmış bile olsalar deyim değildir.
Allah utandırmasın, Eline sağlık, Gözünü toprak doyursun, Canı cehennem
]]>Birden fazla sözcüğün anlamca kaynaşıp kalıplaşarak oluşturduğu, ilgi çekici bir anlam özelliği gösteren ve genellikle mecaz anlamlı olan sözlere “deyim” denir. Deyimlerin mecaz anlamlı sözcüklerden farkı en az iki sözcükten oluşmasıdır. Deyimler genelde yargı bildirmez, yani bir cümle özelliği göstermez.
Bir sözcük tek başına deyim olmaz. Sözcüğün deyim oluşturması için bir başka sözcükle kullanılması gerekir. Örneğin “dökmek” sözcüğü, “dil” sözcüğü ile kullanıldığında, “dil dökmek” olur ki, bu bir deyimdir. Artık “dökmek” sözcüğü gerçek anlamını yitirmiştir.
“Ağza almamak (sözünü etmemek), aklını kaybetmek (deli gibi olmak), can atmak (bir şeye erişmeyi çok istemek), dara düşmek (para sıkıntısı içinde olmak), el ağzıyla çorba içmek (başkasının sözünü benimseyip söylemek), dizini dövmek (çok pişman olmak), gözyaşı dökmek (ağlamak), hesap çıkarmak (alacak ve borcu bir kağıda yazmak), gözüne uyku girmemek (uyuyamamış olmak), para yapmak (para kazanıp biriktirmek), saçı başı ağarmak (yaşlanmak), tabanları kaldırmak (koşmaya başlamak)” sözleri birer deyimdir.
“Başını boş bırakmamak” yerine “kafasını boş bırakmamak” ya da “pabucu dama atılmak” yerine “ayakkabısı çatıya atılmak” denmez.
“Dil uzatmak”, “küplere binmek”, “saman altından su yürütmek” deyimlerini oluşturan sözcükler artık gerçek anlamında değildir.
“İşlerin bitmediğini görünce küplere binmiş, çok sinirlenmişti.” cümlesinde geçen “küplere binmek” deyiminin açıklaması “çok sinirlenmek”tir. Dolayısıyla bu cümlede deyim, açıklamasıyla birlikte verilmiştir.
“O, saman altından su yürüten, başkalarına sezdirmeden gizli işler yapan biridir.” cümlesinde geçen “saman altından su yürütmek” deyiminin açıklaması “başkalarına sezdirmeden gizli işler yapmak”tır
“Otobüsten ininceye kadar ağzını açmamıştı.” cümlesindeki “ağzını açmamak” deyimi “hiçbir şey söylememek” anlamındadır. “Otobüsten ininceye kadar çenesi durmadı.” cümlesindeki “çenesi durmamak” deyimi ise “durmadan konuşmak” anlamındadır. Dolayısıyla bu cümlelerdeki “ağzını açmamak” ve “çenesi durmamak” deyimleri anlamca birbiriyle çelişmektedir.
“Çocuklardan haber alamayınca içine kurt düşmüştü.” cümlesinde geçen, “içine kurt düşmek” deyimi “bir kaygının sürekli olarak kendisini rahatsız etmesi” anlamındadır. “İçini kemirmek”, “içini kurt yemek”, deyimleri de aynı anlama gelir. Bu yüzden “içini kemirmek”, “içini kurt yemek”, “içine kurt düşmek” deyimleri aynı anlamdadır.
“Önemsiz görülen bu sorun, toplumda kısa sürede dal budak salmıştı.” cümlesinde geçen “dal budak salmak” deyimiyle “dallanıp budaklanmak” deyimi aynı anlamdadır. Her iki deyim de “yayılıp genişlemek, büyüyüp karışık bir durum almak” anlamındadır.
“O, bu çevrede burnu Kafdağında bir kişi olarak tanınır.” cümlesinde geçen “burnu Kafdağında” deyimiyle “burnu havada” olmak ve “burnu büyümek” deyimleri aynı anlamdadır. Bu üç deyim “çok kibirli, herkese yukarıdan bakan” anlamına gelir.
“Zavallı kadın, o kadar hastaydı ki burnundan soluyordu.” cümlesinde “burnundan solumak” deyiminin anlamı cümleye uygun değildir. Çünkü “burnundan solumak” deyimi “çok öfkelenip sinirlenmek” anlamındadır. Ancak, cümlede kadının sinirlendiği anlamı çıkmamaktadır.
“Her zaman olduğu gibi bu güç durumdan yine kendisini kurtarmış, arada kalmıştı.” cümlesinde “arada kalmak” deyiminin anlamı cümleye uygun değildir.
“Bugüne kadar izinsiz hiçbir iş yapmayan bu adam, yine başını alıp gitmişti.” cümlesinde “başını alıp gitmek” deyimi cümlenin anlamına uygun değildir.
“Onun iyi gün dostu bir insan olduğunu bilirim.”
“İşyerinde âdet yerini bulsun tavrıyla çalışıyor.”
“Ona yükte hafif pahada ağır hediyeler almışlar.”
Bu cümlelerde geçen “iyi gün dostu olmak”, “âdet yerini bulsun”, “yükte hafif pahada ağır” deyimleri gerçek anlamlıdır.