Duygu ve düşüncelerimizi daha canlı, daha çarpıcı, daha somut anlatmak amacıyla oluşturulmuş, genellikle mecaz anlamlı kalıplaşmış sözlerdir.

• Deyimlerin çoğu mecaz anlamlıdır.

Aba altından değnek göstermek, iğne ile kuyu kazmak, küplere binmek, burnundan fitil fitil getirmek…

 Bazı deyimler gerçek anlamlıdır.

Hem suçlu hem güçlü, çoğu gitti azı kaldı, para ile değil sıra ile…

• Deyimler bir durumu, bir kavramı daha güçlü anlat­mak için kullanılır; yargı değeri taşımaz, ders ver­mez.

Kulak kesilmek, küplere binmek, gözünde tütmek…

• Deyimler kalıplaşmıştır, üzerlerinde değişiklik yapı­lamaz. Değişen yalnızca kip, kişi, durum, iyelik eki gibi çekim ekleridir.

“Gözüne girmek” deyimi bu bağlamda düşünüldüğün­de, “gözüne girdim, gözüne girdik, gözümüze girdiniz.” gibi söylenebilir.

“Burnundan solumak” deyimi “burnundan nefes almak” şeklinde değiştirilemez.

• Deyimlerin çoğu mastar biçimindedir.

Gönül vermek, kulak kabartmak…

• Bazı deyimler cümle biçimindedir.

 Eski çamlar bardak oldu.

Dağ fare doğurdu.

Yükte hafif, pahada ağır.

Atı alan Üsküdar’ı geçti.

• Bazı deyimler karşılıklı konuşma biçimindedir.

Deveye sormuşlar: “İnişi mi seversin, yokuşu mu?” “Düz, başınıza mı yıkıldı” demiş.

• Deyimlerin kimisi tamlama özelliği taşır.

Sinir küpü, deli fişek…

• Deyimlerin yapısındaki değişiklikler anlatım bozuk­luğuna neden olmaktadır.

“Sen ne kirli bohçasındır bilmez miyim” cümlesinde ge­çen “kirli bohça” deyiminin doğrusu “kirli çıkı’dır.

• Bir deyimin kullanıldığı cümleye anlamca uymaması da anlatım bozukluğu nedenidir.

Bu sorunu ancak Müdür Bey çözer, eli uzundur onun. cümlesinde “eli uzun olmak” deyimi yanlış kullanılmıştır.

Bu deyim başkasının eşyasına, malına el koyan anla­mındadır.

1. Aşağıdakilerin     hangisinde “ara” kelimesi başka kelimeyle birlikte deyimleşmiştir ? ÖSS-1983

A)            Arada evler,evlenmeler, ölümler duruyor

Arada yaz, kış, bahar, dünya dönüyor

B)            Benden şans, senden ona, onlardan bize

Gitmek gelmek arada , başka dünyalara .

C)            Ne bulduysak arada bulduk

Seninle benim aramda, onlarla aramızda .

D)            Hastalıklar arada

Tehlikeli değilse yararlı

E)            Derken dürülür defter, başkasına gelir   sıra

Seni aradan çıkarırlar .

2. Aşağıdaki  cümlelerin  hangisinde “denk”    kelimesi, deyim     içinde kullanılmıştır ? ÖSS-1987

A)  Dengin olmayan kişilerle   arka­daşlık etmeni istemiyorum .

B)  Bu iki çuvalın ağırlıklarının denk olduğunu sanmıyorum .

C)  Tatilde, denk getirebilirsem  iki

gün de İstanbul’da kalacağım .

D) Kardeşlere verilen hediyelerin denk olmasına dikkat etmeliy­diniz .

E)  Dikkat ettim, terazinin kefeleri denk değildi .

3. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, cümlede kullanılan deyimin açıklaması yoktur ? ÖSS-1992

A)Onu birden karşımda görünce çok şaşırdım, gözlerime inana­madım .

B)Hazırlanan taslağı henüz iyice incelemedim, ona şöyle bir göz attım .

C)Konuşmasında, dinleyicilerin ilgisini çekmeyen, konu dışı gereksiz şeyler söyledi, ağız kalabalığı etti .

D)İşe başlamadan önce deneyimli kişilerin görüşlerini sormalı, onların fikrini almalısın .

E)Bu   konu    günlerce     çalıştı, sonunda işin üstesinden geldi .

4. Aşağıdaki cümlelerin hangisindeki deyim açıklamasıyla birlikte verilmiştir ? ÖSS-1994

A)  O gün şafak sökerken uyanmış , yola çıkmak üzere hazırlanmıştı .

B)  Şimdilik sabrediyor , zamanı gelince      her      şeyi      ortaya dökmeyi   düşünüyordu .

C)  Herkes aynı sorun üzerinde düşünüyordu ama hiç kimse onu açıkça dile  getirmiyordu .

D) Ona en çok duyarlık gösterdiği yönden saldırmış, onu can evinden vurmuştu .

E)  Bu   duruma gerçekten çok üzülüyordu ama elinden hiçbir şey gelmiyordu . 

5. Aşağıdaki  cümlelerin  hangisinde açıklama, kullanılan deyime uygun değildir ? ÖYS-1996

A) Hiçbir şeyle ilgilenmeyen , sorumluluk duygusundan yoksun,  dünya yıkılsa umrunda olmayan bir  kişiydi .

B) Çevresindekilerden daha üstün niteliklere sahip olduğunu düşünen, kendini beğenmiş  biriydi .

C)Nereden nasıl yarar sağlanacağını bilir, her işe burnunu sokardı .

D)Bu olaydan sonra büyük bir karamsarlığa ve umutsuzluğa kapıldı , dünyası zindan oldu .

E) Söylediğiniz işle yakından ilgi­leniyor, onun üzerinde duruyor­du .

6. Aşağıdakilerin   hangisinde   ikinci cümle,   birinci   cümlede   kullanı­lan deyimin anlamını içermez ? ÖSS -1998

A) İş inada binmeseydi böyle çalışmazdı. Onun kendisine yardımcı olacağını, güçlük  çıkarmayacağını   anlamıştı .

B) O her işten yüzünün akıyla çıkmıştır . Bu işi de eksiksiz olarak ve başarıyla   tamamladı .

C)Sen hiç merak etme, o işini bilir . O, nereden, nasıl yarar sağlanacağını çok iyi hesaplar .

D) Sonunda o da işin içinden sıyrıldı.Bu karışık işten kendini kurtardı.

E) Canını dişine takıp işini bitirmeye çalıştı .Verilen görevi başarmak için her türlü tehlike ve sıkıntıyı   göze aldı .

 7. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde kullanılan deyim, açıklamasıyla birlikte     verilmiştir ? ÖSS-1993

A) Arkadaşını gözüm ısırıyor; daha önce bir yerde görmüş gibiyim .

B) O her zaman böyledir; hep işin kolayına kaçar .

C) Dün akşam, yolculuk   heyeca­nından olacak, gözüme uyku girmedi .

D) Çocuklarının   para sıkıntısı çekmesini istemez; onlara   bol harçlık verirdi .

E) O olayı düşündükçe, tüylerim diken diken oluyor .

8. Yaşamımızda çok önemli bir yeri olan ekmek sözcüğü pek çok deyimde    kullanılmaktadır . Örneğin , geçim sağlayacak bir iş bulmanın zorluğunu anlatmak için “ekmek  aslanın ağzında” ,

I

kendisi çalışmayıp  başkasının kazancıyla geçinme durumu için “ekmek elden su gölden” deriz . Geçimini sağlamada çok

                    II

becerikli olmayı “ekmek kapısı” deyimiyle  karşılarız .

III

“Ekmeğine göz dikmek” deyimiyle, birinin geçimini sağlayan işi

IV

elinden almaya çalışmayı anlatmak isteriz . Bir kişinin geçi­mini sağlamak için çalışmasına da “ekmek kavgası” deriz .

                                                            V

Bu        parçada        numaralanmış deyimlerden        hangisi        yanlış açıklanmıştır ? ÖYS-1993

A) I                         B) II                        C) III

D) IV                      E) V

9. Bu ay planladığımız kadar tasarruf yapamazsak ……… demektir .

Yukarıda boş bırakılan yere aşağıdakilerden hangisi getirilir­se, cümle “bir işte ölçüyü yitirmek, duruma hâkim olamamak” anlamı kazanır ? ÖYS-1988

A)  ipin ucunu kaçırdık

B)  evdeki hesap çarşıya uyma­yacak

C)  ipi kopardık

D)  başımıza iş açacağız

E)  sudan çıkmış balığa döndük

 10. Kısa zamanda olanları anlamıştım ; ……

sözleri, aşağıdakilerin    hangisiyle sürdürülürse   cümle “iş işten geçmiş, yapılacak bir şey kalmamış” anlamını   kazanır ? ÖYS-1989

A)  hemen eli kolu sıvamam gerekiyordu .

B)  ama atı alan Üsküdar’a  geçmişti

C)  artık işi oluruna bırakmak istemiyordum .

D)  bu işi bir oldu bittiye getirme­lerine   engel  olmalıydım .

E)  ancak, çaydan geçip derede boğulmamalıydım .

11. “Bu      konunun      önemini      ona anlatabilmek   için   ……”   sözleri, aşağıdakilerden hangisiyle   tamamlanırsa cümle, “karşısındakini inandırmak için uzun süre konuşmak” anlamını kazanır ? ÖYS-1990

A)  sözü bağladım .

B)  hemen sözünü kestim .

C)  çok dil döktüm .

D)  derhal söz aldım .

E)  sözümü esirgemedim

12. Sen güle   güle git , …..; ben ona çok iyi bakarım .

Bu sözlerin , anlamca en uygun biçimde tamamlanabilmesi için, boş bırakılan yere aşağıdakilerden hangisi getirilmelidir? ÖSS-1990

A) bir dediğini iki etme

B) başını boş   bırakma

C) ne  hali varsa görsün

D) gözün arkada kalmasın

E) başının çaresine baksın

CEVAPLAR

Birden fazla sözcüğün anlamca kaynaşıp kalıplaşarak oluşturduğu, ilgi çekici bir anlam özelliği gösteren ve genellikle mecaz anlamlı olan sözlere “deyim” denir. Deyimlerin mecaz anlamlı sözcüklerden farkı en az iki sözcükten oluşmasıdır. Deyimler genelde yargı bildirmez, yani bir cümle özelliği göstermez.
Bir sözcük tek başına deyim olmaz. Sözcüğün deyim oluşturması için bir başka sözcükle kullanılması gerekir. Örneğin “dökmek” sözcüğü, “dil” sözcüğü ile kul­lanıldığında, “dil dökmek” olur ki, bu bir deyimdir. Ar­tık “dökmek” sözcüğü gerçek anlamını yitirmiştir.
“Ağza almamak (sözünü etmemek), aklını kaybet­mek (deli gibi olmak), can atmak (bir şeye erişmeyi çok istemek), dara düşmek (para sıkıntısı içinde ol­mak), el ağzıyla çorba içmek (başkasının sözünü be­nimseyip söylemek), dizini dövmek (çok pişman ol­mak), gözyaşı dökmek (ağlamak), hesap çıkarmak (alacak ve borcu bir kağıda yazmak), gözüne uyku girmemek (uyuyamamış olmak), para yapmak (para kazanıp biriktirmek), saçı başı ağarmak (yaşlanmak), tabanları kaldırmak (koşmaya başlamak)” sözleri bi­rer deyimdir.

• Deyimlerin önemli özelliklerinden biri kalıplaşmış sözler olmalarıdır. Deyimi oluşturan sözcükler eşanlamlılarıyla bile olsa değiştirilemez.

“Başını boş bırakmamak” yerine “kafasını boş bırakmamak” ya da “pabucu dama atılmak” yerine “ayakkabısı çatıya atılmak” denmez.

• Deyimler genellikle mecazlı sözlerdir.

“Dil uzatmak”, “küplere binmek”, “saman altından su yürütmek” deyimlerini oluşturan sözcükler artık gerçek anlamında değildir.

• Bazen deyim, açıklamasıyla birlikte verilebilir.

“İşlerin bitmediğini görünce küplere binmiş, çok si­nirlenmişti.” cümlesinde geçen “küplere binmek” deyiminin açıklaması “çok sinirlenmek”tir. Dolayısıyla bu cümlede deyim, açıklamasıyla birlikte verilmiştir.

“O, saman altından su yürüten, başkalarına sezdir­meden gizli işler yapan biridir.” cümlesinde geçen “saman altından su yürütmek” deyiminin açıklaması “başkalarına sezdirmeden gizli işler yapmak”tır

• Bazı deyimler anlamca çelişebilir.

“Otobüsten ininceye kadar ağzını açmamıştı.” cüm­lesindeki “ağzını açmamak” deyimi “hiçbir şey söy­lememek” anlamındadır. “Otobüsten ininceye kadar çenesi durmadı.” cümlesindeki “çenesi durmamak” deyimi ise “durmadan konuşmak” anlamındadır. Do­layısıyla bu cümlelerdeki “ağzını açmamak” ve “çe­nesi durmamak” deyimleri anlamca birbiriyle çelişmektedir.

• Bazı deyimler aynı anlamdadır.

“Çocuklardan haber alamayınca içine kurt düşmüştü.” cümlesinde geçen, “içine kurt düşmek” de­yimi “bir kaygının sürekli olarak kendisini rahatsız etmesi” anlamındadır. “İçini kemirmek”, “içini kurt yemek”, deyimleri de aynı anlama gelir. Bu yüzden “içini kemirmek”, “içini kurt yemek”, “içine kurt düşmek” deyimleri aynı anlamdadır.

“Önemsiz görülen bu sorun, toplumda kısa sürede dal budak salmıştı.” cümlesinde geçen “dal budak salmak” deyimiyle “dallanıp budaklanmak” deyimi aynı anlamdadır. Her iki deyim de “yayılıp genişlemek, büyüyüp karışık bir durum almak” anlamındadır.

“O, bu çevrede burnu Kafdağında bir kişi olarak ta­nınır.” cümlesinde geçen “burnu Kafdağında” deyi­miyle “burnu havada” olmak ve “burnu büyümek” deyimleri aynı anlamdadır. Bu üç deyim “çok kibirli, herkese yukarıdan bakan” anlamına gelir.

• Bazen verilen deyim cümleye anlamca uygun düşmeyebilir.

“Zavallı kadın, o kadar hastaydı ki burnundan solu­yordu.” cümlesinde “burnundan solumak” deyiminin anlamı cümleye uygun değildir. Çünkü “burnundan solumak” deyimi “çok öfkelenip sinirlenmek” anla­mındadır. Ancak, cümlede kadının sinirlendiği anlamı çıkmamaktadır.

“Her zaman olduğu gibi bu güç durumdan yine ken­disini kurtarmış, arada kalmıştı.” cümlesinde “arada kalmak” deyiminin anlamı cümleye uygun değildir.

“Bugüne kadar izinsiz hiçbir iş yapmayan bu adam, yine başını alıp gitmişti.” cümlesinde “başını alıp gitmek” deyimi cümlenin anlamına uygun değildir.

• Bazı deyimler gerçek anlamlıdır.

“Onun iyi gün dostu bir insan olduğunu bilirim.”
“İşyerinde âdet yerini bulsun tavrıyla çalışıyor.”
“Ona yükte hafif pahada ağır hediyeler almışlar.”
Bu cümlelerde geçen “iyi gün dostu olmak”, “âdet yerini bulsun”, “yükte hafif pahada ağır” deyimleri gerçek anlamlıdır.