Benzetme amacı güdülerek, sözün başka bir söz yerine kullanılmasıdır. Benzetmede, benzetmenin iki temel öğesi benzeyen ve benzetilen kullanılırken; eğretilemede ya benzeyen ya da benzetilen kullanılır.
Açık eğretilemede yalnız benzetilen; kapalı eğretilemede ise yalnız benzeyen kullanılır.
ÖRNEKLER:
1. Bu tilki her sınavda kopya çeker.
Şeytan bu sezon gol kralı olur.
İlk örnekte benzetilen “tilki” kullanılmış, benzeyen “öğrenci” kullanılmamıştır. İkinci örnekte ise benzetilen “şeytan” kullanılmış, benzeyen “futbolcu” kullanılmamıştır. Her iki örnekte de yalnız, benzetilen kullanıldığından “açık eğretileme” vardır.
2. Eve geç gidince babam ikimize de kükredi.
Deniz o sabah çok hırçındı.
İlk örnekte benzeyen “baba” kullanılmış, benzetilen “arslan” kullanılmamıştır. İkinci örnekte benzeyen “deniz” kullanılmış, benzetilen “insan” kullanılmamıştır. Her iki örnekte de yalnız, benzeyen kullanıldığından, kapalı eğretileme vardır.
3. Yuvayı yapan dişi kuştur.
Bir atasözü olan bu cümlede, “kadın”, “dişi kuş“ a benzetilmiş, ancak benzeyen (kadın) kullanılmamıştır. Bu, bir istiaredir.
İstiare iki türlü olabilir:
Kapalı İstiare: Sadece benzeyen kullanılır.
Açık İstiare: Sadece kendisine benzetilen kullanılır.
4. Şakaklarıma kar mı yağdı ne var? (C. Sıtkı Tarancı)
Şakaklardaki beyazlık kara benzetilmiş. Ancak benzeyen kullanılmamış. Bu, açık istiare örneğidir.
5. Çatma kurban olayım çehreni ey nazlı hilâl! (M. Akif Ersoy)
Şair bayrağı kaşlarını çatmış bir insana benzetiyor; ancak “insan” (kendisine benzetilen) dizede açıkça geçmiyor. Sadece benzeyen öğesi kullanılmış. Bu, kapalı istiare örneğidir.
6. Bu memlekette de bir gün sabah olursa Haluk… (T. Fikret)
Şair “güzel günler” i “sabah” a benzetmiş, fakat “güzel günler”i (benzeyen öğesi) kullanmamış. Bu, açık istiaredir.
7. Can kafeste durmaz uçar,
Dünya bir han konan göçer. (Âşık Veysel)
İlk dizede “can”, “kuş“ a benzetilmiş. Ancak “kuş“ tan (kendisine benzetilen) söz edilmemiş. Bu, kapalı istiaredir.
UYARI: Edebiyatta kimi zaman “temsili istiare” (yaygın eğretileme) denilen bir anlatım yoluna da başvurulur. Temsili istiare kısaca; bir olayın, kişinin, dönemin… simgelerle anlatımı olarak tanımlanabilir. Bu tür anlatımda birden fazla benzerlik ilgisi esastır. Şiirin tümünde benzetmenin temel öğelerinden biri kullanılır.
Bin gemle bağlanan yağız at şaha kalkıyor,
Gittikçe yükselen başı Allah’a kalkıyor…
Son macerayı dinlememiş varsa anlatın:
Zapt etmek isteyenler o mağrur, asil atın
Beyhudedir her uzvuna bir halka bulsa da
Boştur köpüklü ağzına gemler vurulsa da…
Coştukça böyle sel gibi bağrında hisleri
Bir gün başında kalmayacaktır seyisleri.
Son şanlı macerasını tarihe anlatın:
Zincir İçinde bağlı duran kahraman atın
Gittikçe, yükselen başı Allah’a kalkıyor,
Asrın baş eğdi sandığı at şaha kalkıyor. (F. Nafiz Çamlıbel)
Bu parçada şair bir “at”ı betimliyor görünerek, Osmanlı İmparatorluğu’nun yıkılışından sonra Kurtuluş Savaşı yapan ve eşsiz bir mücadele örneği veren Türk ulusunu anlatmaktadır. Yani “at” ile kastedilen “Türk ulusu” dur.
Şiirde “benzeyenler söylenmemiş, sadece “kendisine benzetilenler belirtilmiştir.
Bu sanat benzetme ile alakalıdır. Benzetmenin iki temel öğesinden birinin kullanılıp diğerinin söylenmemesiyle yapılan benzetmeye “istiare” denir. İstiarenin açık ve kapalı olmak üzere iki türü vardır.
a) Açık İstiare
Sadece kendisine benzetilenin kullanıldığı, benzeyenin söylenmediği istiaredir. Güçlü olan söylenir. Anlatılmak istenen, kendi adıyla değil de herhangi bir yönden benzetildiği bir başka varlığın adıyla anılır. Açık istiarede teşbihin dört öğesinden sadece kendisine benzetilen vardır.
“Kardeşi tilki gibi kurnaz biridir.”cümlesinde benzetme vardır. Çünkü benzetmenin benzeyen be kendisine benzetilen kullanılırken
“Ona dikkat et, çok tilkidir, herkesi kandırır.”cümlesinde bir kişi tilkiye benzetilmiş, ama benzeyen (insan) söylenmemiş; sadece kendisine benzetilen (tilki) söylenmiş, böylece istiare yapılmıştır.
“Her sabah başka bahar olsa da ben usandım
Uğramam bahçelerin semtine gülden yandım”
Bu dizelerde sevgili, güle(güçlü olan) benzetilmiş ama sevgili (zayıf unsur) dizeler söylenmemiş, o zaman açık istiare vardır.
“Uludağ etekleri al ipekten bu akşam”
Benzeyen “akşamın kızıllığı” sözü söylenmemiş, yalnızca kendisine benzetilen “al ipekten” sözü kullanılmıştır. Sadece kendisine benzetilen söylendiği için bu dizede açık istiare vardır.
“Kara dutum, çatal karam, çingenem
Nar tanem, nur tanem, bir tanem”
Bu dizelerde “Kara dutum, çingenem, nar tanem, nur tanem” diye sevgili kastedilmiş olmakla birlikte dizelerde sevgili söylenmemiş, dolayısıyla açık istiare vardır.
“Kurban olam, kurban olam
Beşikte yatan kuzuya”
Bu dizelerde kuzu diye bebek kastedilmiş olmakla birlikte söylenmediği için açık istiare vardı. Güçlü unsur söylenmiş ama zayıf unsur söylenmemiştir.
“Şakaklarıma kar mı yağdı, ne var?”
Şakaklardaki beyazlık kar’a benzetilmiş. Ancak benzeyen kullanılmamış. Burada açık istiare vardır.
“İki kapılı bir handayım
Gidiyorum gündüz gece”
Bu dizelerde “dünya” iki kapılı bir hana benzetilmiş, ama benzeyen “dünya” söylenmemiştir. Sadece kendisine benzetilen durumundaki “iki kapılı han” sözü söylendiğinden açık istiare vardır.
“Havada bir dost eli okşuyor derimizi”
dizesinde kendisine benzetilen “dost eli” söylenmiş, ama benzeyen “rüzgar” söylenmemiştir.
“Sonra tül perdeler arasından Bir ay doğdu vadiye”
dizelerinde “tül perde”ye benzetilen “bulutlar” söylenmemiş. Sadece kendisine benzetilen kullanıldığı için bu dizelerde açık istiare vardır. O halde “dost eli” sözünde açık istiare vardır.
“Bir gün yine beyazlar içinde gördüm
Kastı nedir bilmem, bir kere gönül verdim
Turna derler böylesine halk türküsünde
Çifte hasrettir uyuyup kalmış göğsünde”
Bu dörtlükte şair beyazlar giymiş “sevgili”yi “turna”ya benzetmiş, ama benzeyen unsur olan “sevgili”yi söylememiştir. Sadece kendisine benzetilen (turna) söylendiği için bu dörtlükte açık istiare vardır.
b. Kapalı istiare: Benzetmenin iki temel unsurundan sadece benzeyenin (zayıf unsur) söylenmesi ile yapılan istiareye kapalı istiare denir.
“Yaldızlı perçemlerin ıslandıkça uzuyor
Yalnızlık damla damla şakağından sızıyor”
Bu dizelerde “yalnızlık”, “suya” ya da “tere” benzetilmiştir. Ancak kendisine benzetilen “su ya da ter” söylenmemiş, özelliği olan “damlamak” söylenmiş, böylece kapalı istiare yapılmıştır.
“Süzülüp akasya dallarından gün
Erir damla damla ayaklarında “
dizelerinde “gün”, “su”ya benzetilmiş, kendisine benzetilen “su” söylenmemiş, sadece suyu çağrıştıran “damla” kullanılmıştır. Sadece benzeyen kullanıldığı için bu dizelerde kapalı istiare vardır.
“Deniz yırtılır kimi zaman
Bilemezsiniz kim diker
Ben dikerim”
Deniz bir çarşafa vs. benzetilmiş ve çarşaf söylenmeyerek “yırtılmak” sözcüğü ipucu olarak verilmiş.
“Bir yalnızlık büyütürdüm saksıda”
Yalnızlık bir çiçeğe benzetilmiş. Ama çiçek söylenmemiştir.
“Bir el çıkarmaya başlar bahçemizden
Lavanta çiçeği kokan kederleri”
Kederler bohçada saklanan el işi ürünlerine benzetilmiştir.
3) Temsilî İstiare (Yaygın Eğretileme): Benzeyenin söylenmeyip birden çok kendisine benzetilenle anlatıldığı bir benzetmedir. Temsilî teşbihe benzer; ancak, temsilî teşbihte benzeyen de kendisine benzetilen de söylenirken, temsilî istiare bu bakımdan açık istiareye benzer.
AT
Bin gemle bağlanan yağız at şaha kalkıyor.
Gittikçe yükselen başı Allah’a kalkıyor.
Son macerayı dinlememiş varsa anlatın
Zaptetmek isteyenler o mağrur, asil atın
Beyhudedir her uzvuna bir halka bulsa da
Boştur köpüklü ağzına gemler vurulsa da
Coştukça böyle sel gibi bağrında hisleri
Bir gün başında kalmayacak seyisleri
Son şanlı macerasını tarihe anlatın,
Zincir içine bağlı duran kahraman atın
Gittikçe yükselen başı Allah’a kalkıyor
Asrın baş eğdi sandığı at şaha kalkıyor
Benzeyen: Türk milleti (söylenmemiş)
Kendisine benzetilen: at (söylenmiş)
Not: Kişileştirme sanatının olduğu her yerde “Kapalı istiare” vardır.
İSTİARE ÖRNEKLERİ:
Sen o yılanın sözlerine bakma.
Bir cennette yaşıyoruz farkında değiliz.
Sabahtan uğradım ben o fidana.
Yedi tepeli şehrimde bıraktım gonca gülümü.
Şu beşikte yatan meleğe bakınız.
Yanan alnım duvarda, sönen gözlerim camda
Rüzgâr, yüzümü kesiyor.
Ay, ağaç dalları arasından yere damlıyordu.
Can, kafeste durmaz, uçar.
A kara kız kara kız
Saçlarını tara kız
Gönlüm uçtu yuvadan
Perçeminde ara kız
Tekerlek yollara bir şeyler anlatıyor.
Ufukta günün boynu büküldü.
Bir med günü gökyüzü kurşunla örtülü.
Güneş, denizin mavi sularında saçını yıkıyordu.
Yeşil kurbağalar öter göllerde
Kırıldı kanadım kaldım çöllerde.
Mor menekşe boyun eğmiş
Yapracığı suya deşmiş.”