Tek başlarına bir anlamı olan veya bir anlamı olmadığı halde cümle kuruluşuna katkıda bulunan  ses birliğidir.

A) SÖZCÜKLERDE ANLAM ÖZELLİKLERİ

GERÇEK ANLAM : Sözcüğün temel ve yan anlamlarıdır.

Temel Anlam : Sözcüğün tek başına düşünüldüğünde akla gelen ilk anlamı ve somut anlamıdır.

 Kuru: Suyu, nemi olmayan, yaş ve nemli karşıtı

Kuru bir bez alıp aynayı sildi.

 Boş: İçinde, üstünde hiç kimse veya hiçbir şey bulunmayan, dolu karşıtı

Baktılar ki sandığın içi boş.

 Arka: Bir şeyin temel tutulan yüzünün tam ters yanı, ön karşıtı

Yeni aldıkları evin bahçesi arkadaydı.

Yan Anlam :   Sözcüğün temel anlamıyla  biçimsel veya işlevsel yönden ilişkili  olan yeni anlamıdır.

 Kuru: 1. Yağış almayan veya üzerinde bitki olmayan

Karşımızda kuru tepeler vardı.

2. Daha sonra kullanılmak için kurutulmuş, taze ve yeşil karşıtı

Evlerin önlerine kuru meşe dallarıyla örtülü çardaklar yapmışlar.

3. Salgısı olmayan

Bir haftadır kuru bir öksürük beni rahatsız ediyor.

Boş: 1. Görevlisi olmayan (iş, görev), münhal

Bakanlıkta boş kadro yokmuş.

2. Kullanıldıktan sonra içinde bir şey bulunmayan, kirli (bardak, çanak vb.)

Tam bu sırada yanlarından elindeki tepside boşlarla ortalıkçı bir çocuk geçmektedir.

 ARKA:

1. Bir şeyin ya da kimsenin sırt durumundaki yüzeyi.

Yük taşımaktan arkası ağrımıştı adamın.

2. Vücut, beden.

Arkasında beli kemerli, dar, şık bir pardösü vardı.

3.Otururken sırtın dayandığı yer.

Bu sandalyenin arkası çok alçak.

4.Geri taraf, art, peş.

Arkamızdaki araba bizi takip ediyor.

Burun:

Koku alma organı, başın ön tarafında yer alan çıkıntı. (sözlük anlamı)

Sonbaharda burna demirleyen tüm tekneler bahar­la birlikte buradan ayrılıyor. (yan anlam)

Geminin   burnu,   kuzey   denizlerinin   buzullarına çarpmış, parçalanmıştı. (yan anlam)

 Ağız:

Yeme içmeye yarayan organ adı, vücuda dı­şarıdan açılan ilk kapı, pencere, (temel anlam)

Nehrin ağzı selle gelen çalılarla tıkanmıştı. (yan anlam)

Ocağın üzerinde unuttuğu düdüklü tencerenin ağzı­nı açmaya korkuyordu. (yan anlam)

 Diş:

Yenilen besinleri parçalamaya öğütmeye yara­yan sivri ve kesici özelliğe sahip organ adı. (temel anlam)

Testerenin dişleri, ağacın gövdesine çakılan çiviler yüzünden kırılmıştı. (yan anlam)

Yemeğin içine bir diş sarımsak atmanı söyledi. (yan anlam)

 MECAZANLAM

*  Bir sözcüğün temel ve yan anlam (gerçek anlam) ından uzaklaşarak kazandığı anlamdır.

*  Mecaz anlam kazanan sözcük, sözlük ve yan anlamından sıyrılarak yepyeni bir anlam kazanır.

*  Mecaz anlam sözcüğün kalıcı anlamı değildir.

*  Bir sözcüğün birden çok yan anlamı olduğu gibi birden çok mecaz anlamı da olabilir.

*  Sözcükte anlam kayması görülür.

*   Sözcük bir başka sözcüğün anlamının yerine kullanılır.

Kuru: Heyecanı, tadı olmayan, tekdüze

Kuru, zevksiz bir hayat sürüyordu..

Boş: 1. Anlamsız

Bütün bunlar güneşli ve rüzgârlı bir günün boş vaatleri miydi?

2. Bilgisiz

Onun gibi boş insanlarla konuşulmaz.

3. Habersiz, hazırlıksız bir biçimde

Dilencinin küfürlerine işte böyle boş yakalandım.

Arka: Kayıran, destekleyen

Memur olmak için arkan kuvvetli olmalı.

Kaşınmak: Kavga ya da diğer bir şeye bahane aramak, kendi aleyhine olan bir şeye sebebiyet vermek

Bu çocuk verilen hiçbir ödevi yapmadığı gibi derse de gelmemeye başladı, kaşınıyor mu ne?

 Katlanmak: Hoş olmayan veya güç bir duruma ses çıkarmadan dayanmak, tahammül etmek

Ben bu çocuğa tam üç yıl katlandım, bir kez bile söz etmedim.

 Kurcalamak: Meşgul ve rahatsız etmek

Beynimi kurcalayan bir kurt var demiştim,  haklı çıktım.

 Taban:  Cesaret, yüreklilik.

Onun gibi tabansız biri nasıl olmuş da kaçmamış?

 Acı: Tatma alma organında bazı maddelerin bırak­tığı yakıcı durum, tatlı karşıtı, lezzet.

Damak tadı olarak acıyı, tatlıya tercih ederdi. (temel anlam)

Isırgan otları kolunu çizince, teninde dayanılmaz bir acı duydu. (sızı) (yan anlam)

Sıcak iklimlerde bu mevsim, her yer acı yeşil. (koyu) (yan anlam)

Acı bir poyraz esiyor, insanı iliklerine kadar üşü­tüyordu. (şiddetli) (mecaz)

Acı şeyler bu yaşadıklarımız; fakat hayatın gerçek­leri ne yazık ki. (üzücü, korkunç) (mecaz)

Açmak: Bir şeyi kapalı durumdan kurtarmak.

Kapıyı açmak için bir iki adım ilerledi.. .(temel anlam)

Tarihi eserlerin çevresini açmakla… (çevresini genişletmek) (yan anlam)

Bu boyayı bir ton açmalısın, çok koyu, diğer renkler­le uyum sağlamamış. (renk için koyuluğunu azaltmak) (yan anlam)

Bu elbise ve bu çanta seni çok açtı, çok şık düştü üzerine, (yakışmak, güzel göstermek) (mecaz anlam)

Bu şehir beni hiç açmadı, memleketime tekrar dön­mek istiyorum, (ferahlık vermek) (mecaz anlam)

Çırpınmak: Acı ile kımıldanmak.

Bir oltanın iğnesinde çırpınan balık bile onu ne ka­dar duygulandırır. (temel anlam)

Deniz de çırpınıyor, içindeki balıklar da üstündeki martılarda, (deniz için dalgalanmak)(yan anlam)

Enkaz altındakileri kurtarmak için çok çırpındı; ama hiç kimse ona yardım etmedi. (ne yapacağını şaşırarak telaşlanmak) (mecaz)

Çocuklarını yetiştirmek için yıllarca çırpındı. (çok istenen bir şey için çaba göstermek) (mecaz)

 Derin: Dibi yüzeyinden uzak olan

Suyu kurumuş, derin bir kuyunun çıkrığını onarma­ya çalışıyor. (temel anlam)

Bu büyük, kalabalık köşkü şimdi derin bir sessizlik kaplamıştı, (yoğun) (yan anlam)

Derin araştırmalar sonucunda ayda su buharı bu­lundu. (ayrıntılı) (mecaz)

Körfezdeki dalgın suya bir bak göreceksin. Geçmiş gecelerden biri durmakta derinde. (dip, taban) (mecaz)

 Terim Anlam :  Bilim, sanat, meslek, spor dallarıyla ilgili kavramları  karşılayan sözcükler  terim anlamlıdır. Kimi sözcükler  temel anlamlarıyla  kimileriyse yan anlamlarıyla terimdir.

• Sıcaklık enleme göre değişir.  (Coğrafya terimi)
• Anadolu’dan iki fay hattı geçiyor.  ( Jeoloji terimi)
• Hakim ifademi dosyadan okudu.   ( Hukuk  terimi)
• Oyunun ikinci perdesini  ancak yetiştik. ( Tiyatro  terimi)
• Bir sözcüğün kökünü ve eklerini ayırmak  dikkat  ister.  ( Dilbilgisi  terimleri)

Örnekler:

• Açı, üs, kök, pay, payda, yükseklik   (Matematik)
• Atom , bileşik, element,  nötron   (Kimya)
• Mısra, kafiye, beyit, redif    (Edebiyat)
• Penaltı, köşe atışı, gol ,korner   (Futbol)

UYARI:    Terim anlamlı  sözcükler, farklı bir anlam kazanarak cümlede terim olmaktan çıkabilirler.

• Evin perdesi  oldukça  eskimiş.
• Çiçeği dikerken kökünü zedelememelisin.
• Benim açımdan bunun bir sakıncası yok.

1. “Özlem” kelimesi, aşağıdaki cümlelerin hangisinde “Bir kimse ya da şeye karşı duyulan bir daha görmek ya da yeniden kavuşmak isteği” anlamı dışında kullanılmıştır ? ÖSS-1983

A)Çocukluğumun o güzel     gün­lerini     özlemle hatırlarım .

B)O şiirleri  okuyunca yarına, yarınlara büyük bir özlem duydum.

C)Orada kaldığım günlerde yurduma duyduğum özlem büyüdükçe büyüdü.

D) Öğrencilik günlerinden özlemle söz etti.

E) Mahalle arkadaşlarının ağır şakalarına bile özlem duyuyordu.

2. “ Genç sanatçı, getirdiği yeni ses ve seçkin hikaye tadıyla, hikayeciliğimiz için şimdiden, daha bu ilk kitabıyla bir kazanç sayılmalıdır.”cümlesinde “şimdiden” sözü hikayecinin hangi yönünü belirtmektedir ? ÖYS-1983

A) Hikayelerinin yapı ve anlatım bakımından kusursuzluğunu

B) Hikayeciliğimizde yeni bir çığır açacağını

C)  Şimdiye kadar görülen en başarılı sanatçı olduğunu

D) İleride daha başarılı bir sanatçı olacağını

E) Gelecekteki ürünlerinin de hikaye türünde olacağı

3. Aşağıdaki cümlelerde    altı çizili kelimelerden      hangisi      gerçek anlamında kullanılmıştır? ÖYS-1984

A) Ayağında, burnu aşınmış eski bir kundura vardı .

B) Dikiş makinesinin kolunu koparacakmış gibi çeviriyordu .

C) Çok uzaklardan atıldığı belli iki   el   silah sesi duyuldu .

D) İri , hantal gövdesini zorlukla sürüklüyor gibiydi .

E)  Ninem, yorganımıza kırmızı çiçekli, basma bir yüz geçirdi .

4. “Usta bir yazar, kelimelerin ilk ve temel anlamlarıyla yetinmez. Cümle içinde kelimelere yan anlamlar kazandırmaya çalışır. Yeni kavramları ,yeni duygu ve düşünceleri bu yolla anlatmayı dener. Böylece kelimelerin birden çok anlam bağlamasını  sağlar; dilin         anlatım         olanaklarını zenginleştirir.”

Aşağıdaki cümlelerin hangisin­de bu parçada öne sürülen tutuma uyulmamıştır ? ÖSS-1984

A) Sürü , kel tepelerin yüzüne dağılmıştı .

B) Eski  bir  dostundan incitici , çok   ağır  sözler işitmişti .

C) Tatlı  dili , güler yüzü onu herkese sevdirmişti .

D) Kayalıklardan toprak yola tam üç  saatte inmişti .

E) Ortalığı, insana denizi hatırlatan keskin  bir   yosun kokusu kaplamıştı .

 5. Aşağıdaki cümlelerde altı çizili kelimelerden hangisi gerçek anlamında kullanılmıştır ? ÖYS-1984

A) İlk damlalardan sonra  yağmur birden coştu .

B) Bu söze, gençlerden biri ince bir   karşılık verdi .

C) Serindi ama, tatlı bir ilkyaz akşamıydı .

D) Havalar ısınınca ağaçların tomurcukları patladı .

E) Gölün kıyılarını yapraksız, bodur ağaçlar kuşatmıştı .

6.  “Kıyıya dikine inen bu sokak gül kokuyor, hanımeli   kokuyordu; ama insan kokmuyordu.”cümlesindeki “insan kokmamak” sözü gerçek anlamının dışında kullanılmıştır . Benzer bir kullanım, aşağıdaki cümlelerin hangisinde görülmek­tedir ? ÖSS-1985

A) Denizin yarattığı bu  güzellik­lerde göz nuru yoktu .

B) Yalılarda oturanların inceli kalınlı   seslerini işitiyorduk .

C) Deniz  küçük dalgalıydı, kıyılar sebze artıklarıyla doluydu .

D) Kıyı boyunca yürürken resim­den, müzikten konuştuk .

E) Gezintiden dönenlerin neşelerine diyecek yoktu .

7.            “ Zamanla nasıl değişiyor insan ! “

Hangi resmime  baksam  ben değilim .”

 dizelerindeki “bakmak” kelimesi­nin         anlamına en yakın kullanım aşağıdaki cümlelerin hangisinde    görülmektedir ? ÖYS-1985

A) Siz gidin, çocuklara ben  baka­rım .

B) Bu civcivler , iyi bakmazsanız ölürler .

C) Buyurun, kayıt işlerine ben bakıyorum .

D) Salonun en büyük penceresi ana caddeye bakıyor .

E)  Dolabın her yerine baktım ama göremedim .

8. Aşağıdakilerin hangisinde “keyif” kelimesi “vücut esenliği, sağlık” anlamında kullanılmış olabilir ? ÖSS-1985

A) Kır gezisinde yağmur, çocuk­ların  keyfini kaçırdı .

B) Bu yaz, denizin keyfini çıkar­dık .

C) Onlar çalıştı, bunlar keyif çattı .

D) Keyifler soruldu, kahveler içildi .

E) Şarkıları, türküleri dinledikçe onun da keyfi geliyordu .

9. “Dil”         kelimesi,         aşağıdaki cümlelerin hangisinde “düşünce ve duyguları bildirmeye yarayan herhangi bir anlatım aracı” anlamında kullanılmıştır ? ÖYS -1987

A) Dilinden, Karadenizli olduğu anlaşılıyordu .

B) Tevfik Fikret’i anlamak için Servet-i Fünûn dilini iyi bilmek gerekir .

C) Müzik kadar güçlü ve evrensel bir dil yoktur .

D) Namık Kemal’in tiyatrolarında kullandığı dil oldukça sadedir .

E) Konuşma dili kimi yönleriyle yazı dilinden ayrılır .

10. Aşağıdaki cümlelerin   hangisinde “gerçekten”   sözcüğü   ötekilerden farklı bir anlamda kullanılmıştır ? ÖSS-1988

A) Giderken gerçekten size uğradı mı?

B) Bu filmi gerçekten görmek istiyor   musunuz ?

C) Bu  tatsız   tartışma seni ger­çekten çok üzmüş .

D) Bir gün onun da adam olduğunu gerçekten görecek miyim?

E) Bu gazeteci yazılarında gerçek­ten hiç ayrılmaz .

11.          I. Akıp geçen zamanı durdurmak elimizde değil .

II. Telefon çaldığı zaman mutfaktaydım .

III.Zaman , en acı anıları bile yumuşatıp tatlandırabiliyor .

IV. Uyku  zamanını geçirdi mi sabaha kadar oturuyor .

“Zaman”   sözcüğü   hangi   cümle­lerde   birbirine   yakın   anlamda kullanılmıştır ? ÖYS-1988

A) I . ve II .                           B) I.ve III .

C) II . ve IV .                         D) II . ve III .           

E) III .ve IV .

12 . Aşağıdaki atasözlerinin hangi­sinde mecazlı bir söyleyiş yok­tur ? ÖYS-1989

A)  Ayağını yorganına göre uzat .

B)  Kaz gelen yerden tavuk esirgenmez .

C)  Son pişmanlık fayda vermez .

D)  Yuvarlanan taş yosun tutmaz .

E)  Ateş düştüğü yeri yakar .

13.Aşağıdakilerin hangisinde “fazla” sözcüğü cümleye “gereğinden çok” anlamını katmak­tadır ?  ÖSS-1992

A) Tatilde   fazla paraya ihtiyacın olacak .

B) Bu iş için  fazla   elemana ihtiyacımız var .

C) Bu konuda fazla titizlik gösteriyorsun .

D) Başarmak   için fazla çaba gösterdi .

E) Bu çiçekler fazla su istiyor .

14. Her kişide  bulunması özlenen , sözünde ve eylemlerinde doğruluktan  ayrılmama,  bir  başka  deyişle özü    ve    sözü    bir    olma , diye tanımlanan bir  davranıştır .

Bu     tanıma     uygun     davranış, aşağıdakilerden hangisiyle adlan­dırılır ? ÖYS-1997

A) Dürüstlük                         B) Sevecenlik

C) Kibarlık                             D) Kararlılık

E) Anlayışlılık

15.          I. Kendini daha fazla yorma; sonra   hastalanırsın .

II. Yağmur başlamadan sen git ; ben sonra gelirim .

III. Sağdaki çiçekçiden sonra ilk sokağa sapacaksın .

IV. Kurumumuzda imza yetkisi , başkandan sonra genel sekre­terindir .

V. Bu işi sonra seninle birlikte yaparız .

Yukarıdaki numaralanmış cüm­lelerin hangilerinde “sonra” sözcüğü aynı anlamda kullanılmıştır ? ÖSS-1998

A) I. ve II.                             B) II. ve V.

C) III.ve IV.                          D) III .ve V.            

E) IV .ve V.

 www.dersimizedebiyat.org

Edebiyat / Dil ve Anlatım Kaynak Sitesi

CEVAPLAR