Destanlardan sonra ortaya çıkan, temelde destanların farklı şekillerde yansımalarının birer örneği olan halk hikâyeleri, destanla hikâye (roman) arasında bir geçiş süreci olan eserlerdir.

Destanların tümüyle manzum (şiir) oluşu, halk hikâyelerine de yansımış, özellikle halk hikâyelerinin “döşeme ve soylama (söyleme)” bölümleri ölçülü ve uyaklı parçalardan oluşmuştur. Ancak zaman içinde halk hikâyelerindeki şiir olan bölümler azalmış, yerini düzyazıya bırakmıştır.

Halk hikâyeleri ana hatlarıyla dört kaynaktan beslenmiştir:

➢ Türk destan geleneğini sürdüren halk hikâyeleri: (Dede Korkut Hikâyeleri)

➢ Yaşamış veya yaşadığına inanılan saz şairlerinin (âşık) hayatları etrafında oluşmuş halk hikâyeleri: (Aşık Garip, Emrah ile Selvihan)

➢ Dinî ve millî olaylar ve bunlara dayalı kahramanlıkları anlatan halk hikâyeleri: (Kesikbaş Hikâyesi, Battal Gazi, Köroğlu, Güvercin Hikâyesi)

➢ Anadolu coğrafyasında yaşanmış gerçek bir olayı anlatan halk hikâyeleri: (Salman Bey Hikâyesi, İlbeyoğlu Hikâyesi)

Türk Halk Hikâyelerinin Biçimsel Özellikleri

➢ Nazım-nesir karışıktır. Döşeme ve soylama (söyleme) bölümleri nazımla, olaylar ise nesir olarak anlatılır.

➢ Türk halk hikâyeleri genel olarak beş bölüm hâlinde düzenlenmiştir:

A. Fasıl:

Anlatıcı; dinleyiciyi hikâyeye hazırlamak, ustalığını göstermek, dikkatleri çekmek amacıyla bir türkü veya bir gazel; ardından da olağanüstü özellikler içeren bir tekerleme söyler.

B. Döşeme

Ölçülü ve uyaklı bir parçadan oluşan kalıplaşmış giriş bölümüdür. Bu bölümde olayın yer ve zamanı belirtilir, hikâye kahramanları tanıtılır.

C. Hikâyenin Asıl Konusu

Bu bölüm düz anlatı kısmıdır. Yaşanan olaylar, olayların içerisindeki kişiler, kişiler arasındaki diyaloglar verilir. Örneğin aşk hikâyelerinde iki genç arasındaki güçlü sevgi ve bağlılık, âşıkların birbirlerine kavuşmak için çektikleri sıkıntılar; dini destani hikâyelerde ise din uğruna verilen mücadeleler ve gösterilen kahramanlıklar anlatılır. Bu bölüm akıcı ve heyecan verici bir dille dinleyicilere aktarılır.

D. Sonuç ve Dua

Olayların çözüme kavuştuğu, sonuçlandığı bölümdür. Dinleyicinin merakı giderilir, ardından da dua edilerek hikâye sonlandırılır.

E. Efsane

Hikâyenin içeriğine uygun ama hikâyeyle doğrudan ilgisi olmayan bir efsane anlatılır. Hikâyede birbirine kavuşamayan sevgililerin öbür dünyada buluşacaklarına işaret edilir.

Halk Hikâyelerinin Genel Özellikleri

➢ Halk hikâyelerinde genel olarak aşk ve kahramanlık konuları işlenir.

➢ Bireylerin ve toplumun yaşamı halk hikâyelerine yansır.  Hikâyeler, ortaya çıktıkları dönemin siyasî, kültürel ve toplumsal özelliklerinden izler taşır.

➢ Âşık adı verilen ozanlar tarafından saz eşliğinde ya da meddah adı verilen birikimli ve yetenekli kişiler tarafından anlatılır. Anlatıcıların az çok kültürlü kişiler oldukları ve dağarcıklarında çok sayıda halk hikâyesi bulunduğu söylenebilir.

➢ Sözlü geleneğe dayandığı için özü değişmese de anlatıcının yeteneklerine, çağın koşullarına ve anlatıldığı yöreye göre çeşitli değişiklikler gösterebilir.

➢ Halk hikâyeleri kulaktan kulağa aktarılarak varlığını sürdüren anonim ürünlerdir.

➢ Halk hikâyelerinin içinde efsane, bilmece, deyim, atasözü ve masal örneklerine de rastlanır.

➢ Halk hikâyelerinde ağırlıklı olarak aşk konusu işlenir. Hikâye ayrılık ve ölümle biter. Sayıca az da olsa mutlu biten hikâye örnekleri vardır.

➢ Halk hikâyelerindeki temel çatışma, düşman bir milletle değil, toplumdaki sınıflar ve bireyler arasındadır.

➢ Destanlardaki olağanüstülükler halk hikâyelerinde iyice azalmıştır. Olay, çevre ve kişiler gerçeğe oldukça yakındır. Yalnızca ana kahramanda sınırlı da olsa bazı olağanüstü nitelikler bulunur. Çeşitli mucizeler ve kerametler halk hikâyelerinde yer alan olağanüstü durumlardır.

Halk Hikâyelerinin Kaynakları

Halk hikâyeleri Türk, Arap ve İran – Hint kaynaklı olmak üzere üç grupta toplanır:

• Türk Kaynaklı Hikâyeler: Dede Korkut Hikâyeleri, Emrah ile Selvihan, Kerem ile Aslı, Aşk Garip

• İran – Hint Kaynaklı Hikâyeler: Ferhat ile şirin, Kelile ve Dimne

• Arap Kaynaklı Hikâyeler: Leyla ile Mecnun, Yusuf ile Züleyha

• Edebiyatımızda hikâye türünün en eski örnekleri olarak destandan modern hikâyeye geçişi sağlayan anonim eserlerdir.
• Halk arasında kuşaktan kuşağa sözlü olarak aktarılan halk hikâyeleri gele­neksel bir içeriğe sahiptir.
• Gerçek ya da gerçeğe yakın olayların yanında olağanüstü olaylara ve kişile­re de yer verilir ancak olağanüstülükler destana göre daha sınırlıdır.
• asırdan itibaren edebiyatımızda görülmeye başlanan halk hikâyeleri, genellikle âşıklar (ozanlar) tarafından nazım-nesir (şiir-düzyazı) karışık bir ifade tarzı ile saz eşliğinde anlatılmıştır.
• Yer yer masal ve destan özellikleri gösteren hikâyelerde genellikle sevgi ve kahramanlık konuları işlenmiştir.
• Halk hikâyelerinin girişinde, masallardaki kadar olmasa bile, kalıplaşmış sözlere yer verilebilir.
• Halk hikâyelerinde kahramanların hareketleri, bir yere gidişleri, bir olaydan başka bir olaya geçişleri ve uzun zamanı kısaca ifade etme, gibi olaylar kalıplaşmış sözlerle ifade edilir.
• Anlatmaya ve olaya dayalı bir tür olan halk hikâyeleri genellikle ilahi bakış açısı ile oluşturulmuştur.
• Hikâyelerde olayın anlatımını hızlandırmak için nesre başvurulurken duygu­ları daha etkili yansıtmak için nazım kullanılır.
• Türk halk hikâyeleri genel olarak beş bölümden oluşur:

Fasıl: Âşık bu bölümde ustalığını gösterir, anlatacağı hikâyeye dinleyi­ciyi hazırlar. Cinaslı bir türkü, ardından da olağanüstü bir konunun yer aldığı bir tekerleme söyler.

Döşeme: Manzum veya mensur cümlelerden oluşan kalıplaşmış bir gi­riştir. Hikâyenin geçtiği yer ve zaman, hikâyenin kahramanları ve bun­ların aileleri tanıtılır.

Hikâyenin Asıl Konusu: Aşk hikâyelerinde aşığın sevgilisine kavuş­mak için çektiği sıkıntıların; dinî-destani hikâyelerde ise, din ve kahra­manlık olaylarının anlatıldığı bölümdür.

Sonuç ve Dua: Anlatıcının hikâye kahramanları ve hikâyeyi dinleyenler için dua ederek hikâyeyi bitirdiği bölümdür.

Efsane: Hikâyelerin sonunda gerçek hikâyeden bağımsız olaylar anla­tılır. Bunlar kavuşmanın öteki dünyada olduğunu anlatmaya yöneliktir.

Halk hikâyeleri konularına göre üçe ayrılır:

1. Aşk Hikâyeleri: Toplum hayatında geniş yankılar uyandıran aşkların hikâyeleştirildiği sevgi temalı halk hikâyeleridir. Kerem ile Aslı, Arzu ile Kanber, Fer­hat ile Şirin, Tahir ile Zühre, Ercişli Emrah ile Selvihan gibi hikâyeler bu türe örnek verilebilir.
2. Dinî Kahramanlık Hikâyeleri: Tarihî ve dinî açıdan topluma mal olmuş, önemli kabul edilen erdemli kişileri konu edinen halk hikâyeleridir. Bu hikâyelere Danişment Gazi ile ilgili hikâyeler, Hayber Kalesi, Van Kalesi, Hz. Ali ile ilgili hikâyeler örnek verilebilir.
3. Destansı Halk Hikâyeleri: Kahramanlık, yiğitlik konuları etrafında gelişen ve destana ait bazı özellikleri barındıran halk hikâyeleridir. Bu hikâyelere Dede Korkut Hikâyeleri ve Köroğlu Hikâyesi örnek gösterilebilir.