Koşuk: “Sığır” (av töreni) ve “şölen” (kurban töreni) adı verilen törenlerde dörtlükler hâlinde söylenen coşkulu şiirlerdir. Genellikle kahramanlık, sevgi, aşk, doğa güzellikleri gibi konular işlenir.

Sagu: “Yuğ” adı verilen ölüm törenlerinde, ölen kişilerin erdemlerini ve duyulan acıları dile getiren şiirlerdir.

Destan: Ulusların yazı öncesi dönemlerinde oluşmuş olağanüstü olaylarla, doğaüstü kahramanlarla ve kahramanlıklarla yüklü, öyküleyici özellikler taşı­yan uzun şiirlerdir. Toplumu derinden etkileyen olaylar sonunda halk arasın­da kendiliğinden oluşan bu şiirlerde dörtlük sınırlaması yoktur. Epik şiirin en güzel örnekleri olan destanlar, uluslarının millî hafızasını oluşturur.

KOŞUK
Günümüz Türkçesiyle
Öfkelenip dışarı çıktım
Aslan gibi kükredim
Yiğitler başını doğradım
Şimdi beni kim tutabilir

Kanı akıp boşandı.
Derisi baştan başa deşildi
Ölülerle bir oldu
Doğan güneş işte batıyor

Kuru yerler hep gülerdi
Dağbaşları göründü
Dünyanın soluğu ılındı
Türlü çiçekler sıralandı

İtil suyu akar durur
Kaya dibini oyar durur
Bütün balıklar bakadurur
Gölü bile taşımlar

SAGU
Günümüz Türkçesiyle

Alp Er Tunga öldü mü
Kötü dünya kaldı mı
Felek öcün aldı mı
Şimdi yürek yırtılır

Feleğin silahı hazır
Gizli tuzak kurdurur
Beyler beyini vurdurur
Kaçsa nasıl kurtulur

Beyler atlarını yorup
Kaygıdan çaresiz durup
Beti benzi sararıp
Sarı safrana döndüler

Erler kurt gibi hıçkırdı
Yaka bağır yırtıp durdu
Acı ağıtlar çığırdı
Yaş akar gözler kurur

• Şiirler, “ozan, baksı, kam, şaman” denen kişiler tarafından “kopuz” adı verilen müzik eşliğinde söylenmiştir.

• Ölüm, aşk, doğa, kahramanlık, yiğitlik, sevgi, cesaret, binicilik, at sevgisi, askerlik gibi konular işlenmiştir.
• Şiirler “yuğ” ve “sığır” adı verilen dinî törenlerle “şölen” adı verilen ziyafetlerde söylenmiştir.
• Şiirlerde, Türklerin o dönemdeki dünya görüşleri, yaşantıları, duyguları, düşünceleri doğal bir dille yansıtılmıştır.
• Dil, yabancı etkilerden uzak, duru ve öz Türkçedir.
• Nazım birimi dörtlüktür.
• Şiirler, millî ölçü olan hece ölçüsüyle söylenmiştir. Hecenin 7, 8, 11’li kalıplan kullanılmıştır.
• Şiirlerde uyağa önem verilmiş, dize başlarında da uyak yapılmıştır. Genellikle yarım uyak ve redif kullanılmıştır.
• Şiirlerin uyak düzeni “aaab, cccb, dddb, eeeb…” şeklindedir.

SÖZLÜ EDEBİYAT DÖNEMİ

İslam öncesi Türk edebiyatı, Türklerin İslamiyet’i kabul ettiği 11. yüzyıl ortalarına kadar sürer. Sözlü edebiyat dönemi ise Köktürklere ait yazıtların ortaya konduğu 8. yüzyıla kadar devam etmiştir.

Sözlü edebiyat döneminde şiirler, yuğ, şölen ve sığır adı verilen törenlerde söylenmiştir. Bütün ulusların edebiyatında olduğu gibi Türklerin edebiyatında da sözlü edebiyatın doğuşu dinî temellere dayanır. Türk şiirinin ilk örneklerinin söylendiği bu törenlerden bazı­ları dinî törenlerdir. Dolayısıyla bu törenlerde bir ayin havası görülür. Şiir, ayin ve dansın iç içe olduğu bu tö­renlerde söylenen şiirler, kuşaktan kuşağa aktarılarak yaşatılmıştır.

Türklerin İslamiyet’i kabul etmelerinden önceki dönem­de edebiyat, bütünüyle sözlü niteliktedir. Yazının kulla­nılmadığı bu dönemde Türk dünyasında “söyleyen” (ozanlar-şairler) ve “dinleyen” olmak üzere iki sınıf var­dır. Söyleyen sınıfını oluşturan şairlere “kam, baksı, oyun, ozan, şaman” gibi isimler verilmiştir. Bu kişiler toplumda hâkim, hekim, büyücü, sanatçı (şair) ve bil­ge gibi pek çok özelliklere sahiptiler. Sığır (av töreni), şölen (ziyafetler), yuğ (ölüm, yas töreni) gibi törenleri ruhani kimlikleri olan şairler yönetirdi. Bunlar törenle­rin niteliğine göre kopuz eşliğinde şiirler söylerdi. Bu dönemin şiirinde müzik (kopuz), şiirden ayrılmaz bir parçaydı. Bu dönemde oluşumunu devam ettiren des­tanları da yalnızca ozanlar ezbere biliyor ve topluma bu kişiler anlatıyorlardı.

Genel olarak “ozan” denen kişilerin söylediği şiirlerde Eski Türklerin yaşayış, inanış, gelenek ve görenekleri­nin yansımaları görülmektedir. Orta Asya bozkırlarında yarı göçebe bir hayat süren Türkler çadırlarda otur­muş ve hayvancılığa büyük önem vermişlerdir. Bu ne­denle doğa ile içli dışlı yaşamışlardır. Böyle bir kültür içinde doğa, hayatlarında önemli bir yer tutmuştur. Bu, söyledikleri şiirlere yansımış, şiirlerde yiğitlik, kahra­manlık, savaş, doğa gibi konulara ağırlık vermişlerdir.

Bu durum, o dönemde sürdürülen hayatla şiir arasın­daki ilişkiyi ortaya koyar. Toplumun ortak değerlerini yansıtan bu dönemdeki şi­irler Türkleri birbirine bağlamış, onların millet olma ol­gusunu güçlendirmiştir.

Bu dönemin sözlü ürünlerinden günümüze kadar ge­lenler pek fazla değildir. Bunlar, Uygurlar döneminde yazıya geçirilen dinî ilahi ve dualarla ‘te bulunan şiirlerdir.

Türk dilinin yabancı etkilere kapalı olduğu bu dönem­de söylenen şiirlerde dil, başka dillerin etkisinden uzaktır. Söz dizimi, yalın ve açıktır. Anlatım gelişmiş, iş­lenmiş bir özellik gösterir. Bu yönüyle sözlü edebiyat döneminde söylenen şiirler, yazı dilinin ve edebî dilin tüm olanaklarını hazırlamış, dili geliştirmiştir. Yazılı edebiyatın ilk ürünleri olan Köktürk Yazıtları’ndaki ge­lişmiş ve güçlü bir edebî dil, bunu doğrular niteliktedir.

1.  Aşağıdakilerden hangisi İslamiyet öncesi yazılı Türk edebiyatının özelliklerinden değildir?

A)   Hece ölçüsü ve yarım uyak kullanılmış.

B)   Dil, diğer edebi dönemlere oranla en sade hâldedir.

C)   İçerik olarak milli edebiyat görünümü vardır.

D)   Göktürk ve Uygur alfabesi olmak üzere iki alfabe kulla­nılmıştır.

E)  Destan,koşuk,sağu ve savların hepsi bu dönemde yazıya ge­çirilmiştir.

2.  Aşağıdakilerin hangisi İslamiyet öncesi yazılı Türk ede­biyatının özelliklerinden biri değildir?

A)  Yerleşik hayat geç geçildiği için yazı çok sonraları kullanılmıştır.

B)   Dini ve din dışı ürünler verilmiştir.

C)   Ürünler, Göktürkçe ve Uygurca ile verilmiştir.

D)  Yerleşik hayat benimsenmediği için yabancı kültürlerin etkilerinden uzak bir yaşam vardır.

E)   Şiirlerde nazım birimi dörtlük, ölçü hecedir.

3. İslamiyet öncesi Türk edebiyatı ile ilgili aşağıdaki bilgilerden hangisi yanlıştır?

A)   Şiirler dini metinlerden yola çıkılarak oluşturulmuştur.

B)   Ergenekon ve Oğuz Kağan destanları Göktürklere aittir.

C)   Koşuk, destan gibi nazım biçimleri kullanılmıştır.

D)   Destan,koşuk,sağu,sav gibi nazım şekillerinin yazarı belli değildir.

E)   Yazılı ilk eser, Orhun Abideleri olduğu bilinmektedir..

4. Aşağıdakilerin hangisinde İslamiyet öncesi dönemle il­gili bir bilgi yanlışı yapılmıştır?

A)   Koşuklar İslamiyet’ten önceki Türk edebiyatındaki koşmanın temelini oluşturur.

B)   Sagunun kafiye düzeni koşuk gibidir.

C)   Oğuz Kağan Destanı, İmparator Mete’nin hayatını anlatır.

D)   İlk yazılı ürünler, üç büyük taşa yazılmış Orhun Abideleri’dir.

E)   Orhun Abideleri, Uygur alfabesi ile yazılmıştır.

5.  Aşağıdakilerden hangisi İslamiyet öncesi sözlü döne­min özelliklerinden değildir?

A)   Tarihin karanlık  zamanlarında itibaren devam eder.

B)   Şiirlerde genellikle tam ve zengin uyak kullanılmıştır.

C)   Bu dönemin en önemli ürünleri şiir türünde söylenmiştir.

D)   Sözlü gelenek İslamiyet’ten sonra da devam edip âşık edebiyatını oluşturmuştur.

E)   Ozan,baskı ,kam,şaman denilen kişi bu dönemin edebiyat açısından öncü kişilerdir.

6. Aşağıdakilerden hangisi İslamiyet öncesine ait Türk destanlarından biri değildir?

A)   Sarı Saltuk Destanı

B)   Şu Destanı

C)   Alp Er Tunga Destanı

D)   Ergenekon Destanı

E)   Türeyiş Destanı

7. Aşağıdakilerden hangisi İslamiyet öncesi edebiyata ait özelliklerden değildir?

A)   Yalın ve sade bir Türkçe kullanılmıştır.

B)   Şiirler ulusal hece ölçüsüyle söylenmiştir.

C)   Nazım birimi dörtlüktür.

D)   Yazılı hayat yerleşik hayat gerçekleşmiştir.

E)   Düz yazı oldukça gelişmiştir.

8. Aşağıdakilerden hangisi İslamiyet öncesi Türk edebiya­tının özelliklerinden biri değildir?

A)  Bu dönemdeki bütün ürünler anonim özellik gösterir.

B)  Şiirler kopuz denilen saz eşliğinde söylenir.

C)  Bu dönemde verilmiş olan eserler toplumsal yaşamdan izler taşır.

D)  Dil Arapça, Farsça ve Türkçeden oluşan  bir dildir.

E) Yazı kullanılmadığı eserler dil dile kuşak kuşaktan  sözlü olarak aktarılır.

9.   — destanında Hun hükümdarı Mete’nin, Orta Asya’da ya­şayan Türkleri bir araya toplayarak büyük bir imparatorluk kurması anlatılır. Mete, Hun imparatoru olarak başa geçtikten sonra ülkesinin sınırlarını çok genişletmiştir ve sonra ülkesini oğulları arasında paylaştırmıştır.

Bu parçada boş bırakılan yere aşağıdakilerden hangisi getirilmelidir?

A) Şu                                      B) Atilla                      C)  Bozkurt

D) Ergenekon                         E) Oğuz Kağan

10.   Türklere ait bilenen ilk Türk destanı – – – destanıdır. Destan kahramanı Türklük mücadelesi vermiş kahramandır. Bu kahraman  İranlıların ünlü destanı Şehname’de adı geçen Afrasiyab diye bilinen ve yine İranlılar tarafından tuzağa düşürülen kişidir.

Bu parçada boş bırakılan yere aşağıdakilerden hangisi getirilmelidir?

A) Şu                                                      B) Alp Er Tunga

C) Oğuz Kağan                       D) Bozkurt

E) Türeyiş

11.  Aşağıdakilerden hangisi “koşuk”un özelliklerinden bir değildir?

A)   aaab cccb … biçiminde uyaklanır.

B)   Hece ölçüsüyle söylenir.

C)   Divan edebiyatındaki gazelin karşılığıdır..

D)   Âşık edebiyatındaki semainin ilk biçimidir.

E)   Dörtlüklerle yazılmıştır.

12. Aşağıdaki devlet – destan eşleştirmelerinden hangisi yanlıştır?

A)   Göktürk – Ergenekon Destanı

B)   Hun – Şu Destanı

C)   Saka – Alp ErTunga Destanı

D)   Altay – Yaratılış Destanı

E)   Uygur – Göç Destanı

13. İslamiyet öncesinde ölen kimsenin arkasından onun iyi yanlarını övmek ve yüceltmek amacıyla yapılan tören ……….denir.Bu daha sonraki dönemlerde ağıt ve mersiye şeklinde karşımıza çıkmıştır.

Bu parçada boş bırakılan yere aşağıdakilerden hangisi getirilmelidir?

A) Sığır                                   B) Şölen                          C) Yuğ

D) Totem                                E) Ağıt

14.  Aşağıdaki destan – ulus eşleştirmelerinden hangisi yanlıştır?

A) Alp Er Tunga – Saka                  B) Şu – Saka

C) Oğuz Kağan – Hun                     D) Bozkurt – Uygur

E) Türeyiş – Uygur

www.dersimizedebiyat.org

Edebiyat / Dil ve Anlatım Kaynak Sitesi

CEVAPLAR

İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK EDEBİYATI – 3

İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK EDEBİYATI – 2

1.     Bilinmeyen dönemlerden başlayarak 11. yüzyı­lın ortalarına kadar süren ve yabancı etkiler­den uzak, en özgün örneklerin görüldüğü dö­nemdir. Özellikle, Şamanizm, Maniheizm ve Budizm gibi dinlerin etkisiyle oluşmuştur. Bi­çim, ölçü ve dil bakımından milli nitelikler taşır.
        Yukarıda bahsedilen dönem aşağıdakiler­den hangisidir?
A)    İslâmiyet Öncesi Türk Edebiyatı
B)    Halk Edebiyatı
C)    Divan Edebiyatı
D)    Tanzimat Edebiyatı
E)    Milli Edebiyat

2.      I.    Doğu Göktürklerin tarihine ışık tutar.
II.    Bir “söylev” niteliğindedir.
III.    Türklerin özeleştirisi niteliğindedir.
IV.    Anlatımda aliterasyonlar görülür.
V.    Dört anıttan oluşur.
        Göktürk yazıtları ile ilgili olarak, yukarıda verilen bilgilerden hangisi yanlıştır?
A) I          B) II          C) III          D) IV         E) V

3.     Aşağıdakilerden hangisi sözlü dönemde ozanlara verilen isimlerden değildir?
A)    Şaman
B)    Kam
C)    Baksı
D)    Oyun
E)    Aşık

4.     Aşağıdakilerden hangisi, İslâmiyet öncesi Türk edebiyatının bir özelliği değildir?
A)    Eserlerde doğa sevgisi, kahramanlık konuları görülür.
B)    Sözlü ve yazılı dönem olarak incelenir.
C)    Eserler müzik eşliğinde söylenir.
D)    Genellikle zengin kafiye kullanılmıştır.
E)    Bu dönemin edebi verimleri: Destan, sav, sagu ve koşuklardır.

5.     Aşağıdakilerden hangisi, ilk İslâmî eserlerden değildir?
A)    Kutadgu Bilig
B)    Divan-ı Hikmet
C)    Divan-ı Lûgat’t Türk
D)    Mecalis’ün Nefais
E)    Atabet’ül Hakayık

6.     Bugünkü atasözlerinin bilinen ilk şekilleridir. Yaşamla, toplumla, insan doğasıyla ilgili öğüt­ler veren anonim ürünlerdir. Kolay ezberlensin,     akılda kalsın diye şiir gibi söylenmişlerdir.
        Yukarıda özellikleri verilen Sözlü dönem edebiyat ürünü aşağıdakilerden hangisidir?
A)    Sav
B)    Sagu
C)    Koşuk
D)    Destan
E)    Mani

7.     … denilen ölüm, matem törenlerinde ölen kişilerin ardından söylenen, ölenin dürüstlüğünü, iyiliklerini, faziletlerini anlatan şiirdir. Biçim özellikleri … gibidir.
        Yukarıda verilen parçada boş bırakılan yerlere sırasıyla hangisi getirilmelidir?
A)    Sagu – koşuk
B)    Yuğ – sav
C)    Koşuk – yuğ
D)    Yuğ – koşuk
E)    Sagu – sav

8.     Aşağıdakilerden hangisi, Sözlü dönem Türk edebiyatının genel özelliklerinden değildir?
A)    Anlatım sözlüdür.
B)    Eserler manzum ve nesir şeklindedir.
C)    Dil oldukça sade ve öz Türkçedir.
D)    Nazım birimi dörtlük, ölçü hecedir.
E)    Ürünler anonimdir.

9.             Milletlerin dini, milli, sosyal olaylarını, büyük felaketlerini; kişilerin kahramanlıklarını konu edinen manzum ürünlerdir. Sözlü edebiyatın en önemli verimleridir.
        Yukarıda tanıtılan Sözlü dönem edebi ürünü aşağıdakilerden hangisidir?
A)    Koşuk
B)    Sav
C)    Destan
D)    Yuğ
E)    Sagu

10.   İranlı şair Firdevsi’nin Şehname adlı eserinde “Afrasyab” adıyla anılan Saka Türklerinden bir kahramanının İranlılarla yaptığı savaştaki yiğitliklerinin anlatıldığı destandır.
        Yukarıda verilen bilgiler hangi Türk destanına aittir?
A)    Şu Destanı
B)    Bozkurt Destanı
C)    Alp Er Tunga Destanı
D)    Türeyiş Destanı
E)    Ergenekon Destanı

11.   Aşağıdakilerden hangisi doğal destan değildir?
A)    Chanson de Roland
B)    Kurtarılmış Kudüs
C)    Robin Hood
D)    Mahabarata
E)    Gılgamış

12.   Aşağıdakilerden hangisi Divan-ı Lûgat’it Türk için söylenemez?
A)    Kaşgarlı Mahmut tarafından 13. yüzyılda kaleme alınmıştır.
B)    Türk dilinin ilk sözlüğüdür.
C)    Eser Araplara Türkçeyi öğretmek amacıyla yazılmıştır.
D)    İçinde sözlü edebiyat dönemine ait birçok destan, koşuk, sagu örnekleri vardır.
E)    Sözcüklerin işleniş yöntemi bakımından bir ansiklopediyi de andırmaktadır.

CEVAPLAR