Benzetme amacı güdülmeden bir sözün başka bir söz yerine kullanılmasıdır.

Bir sözün mecaz-ı mürsel örneği olabilmesi için:

• Benzetme amacı olmamalı,

• Bir söz, başka bir söz yerine kullanılmalı,

• Sözcük, gerçek anlamı dışında kullanılmalı,

• Sözcük, aralarındaki bir ilgi nedeniyle başka bir sözcük yerine kullanılmış olmalıdır.

Mecaz-ı mürsel sebebi olan bu ilgilerden başlıcaları şunlardır:

Parça – Bütün İlişkisi

Varlığın parçası söylenip bütünü ya da bütünü söylenip parçası kastedilir:

– Vapur Kadıköy’e yanaştı.

(Kadıköy söylenip Kadıköy iskelesi kastediliyor.)

– İki göz bizi süzüyordu.

(Göz söylenmiş, insan anlatılmış.)

– Yaşlı adam sigarasını yaktı.

(Sigaranın bütününü değil ucunu yaktığı anlatılıyor.)

İç – Dış İlişkisi

Varlığın içindeki söylenip dışındaki ya da dışındaki söylenip içindeki kastedilir.

– Hava soğudu; sobayı yak.

(Sobanın değil, sobanın içindekilerinin yakılması isteniyor.)

– Ayağını çıkar da içeri gir.

(Ayağın kendisi değil, dışındaki ayakkabı anlatılıyor.)

Sanatçı – Eser İlişkisi

Genellikle yazar adı söylenip eserleri kastedilir.

– Ömer Seyfettin’i bir solukta okumuş.

(Ömer Seyfettin, hikâyeleri yerine kullanılmıştır.)

– Ben Mozart’ı da dinlerim, dedi.

(Mozart; eserleri, besteleri yerine kullanılmıştır.)

Neden – Sonuç İlişkisi:

Kimi kullanımlarda neden söylenip sonuç kastedilir:

– Tarlalara bereket yağdı.

(Yağan bereket değil, bereketi sağlayan, bereketin nedeni yağmurdur.)

– Çocukların gözyaşına hiç dayanamam.

(Gözyaşlarının nedeni ağlamadır.)

Yer – İnsan ilişkisi:

Kimi kullanımlarda yer adı söylenip o yerde yaşayan insanlar kastedilir.

– Bu yıl Ankara susuz kalmadı.

(Ankara değil, Ankara’da yaşayan insanlar anlatılıyor.)

– Geç kalıp evi merakta bırakma!

(Ev değil evde bulunanlar anlatılıyor.)

Yön – Ülke, Bölge İnsan İlişkisi:

Kimi kullanımlarda yön belirtilip o yönle ilgili ülkeler, bölgeler ya da insanlar kastedilir.

– Batı, Kosova’da olanlara da duyarsız.

(Batı sözcüğü Batılı ülkeler ve insanlar yerine kullanılmıştır.)

Soyut – Somut İlişkisi:

Soyut bir kavram söylenerek somut bir varlık kastedilir.

– Bu parayla beş canı besliyorum.

(Can sözcüğü, evdeki insanlar yerine kullanılmıştır.)