• Şemsettin Sami, Tanzimat Döneminde kendi gayretleriyle yetişen çok yönlü bir sanatçıdır. Yazı hayatına gazeteci olarak atılmış, çevirileri ile dikkatleri üzerinde toplamış, roman ve tiyatro denemeleri ile tanınmıştır ancak bunların ötesinde sözlük, ansiklopedi ve dil üzerindeki çalışmala­rı ile Türk kültürüne önemli katkılar sağlamıştır.
• Edebiyatımızda ilk yerli roman olarak kabul edilen “Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat”ı yazmıştır. Bu eser, edebiyatımızda ilk roman denemesi oldu­ğundan teknik olarak zayıftır.
• Şemsettin Sami’nin Türk diline ve kültürüne en büyük katkısı sözlük ve ansiklopedi çalışmaları ile olmuştur. Bu yolda ilk çalışmasını “Kamus-ı Fransevî” ile gerçekleştirmiştir. “Kamus-ı Türkî” onun en olgun eseridir. Şemset­tin Sami, bu eserde Türkçe sözcükleri, alfabetik düzen içinde vermiş ve Türk dilinin tarihî gelişimini incelemiştir.
• Türk dilinin ve kültürünün temel eserleri üzerindeki çalışmaları çok önemlidir. Göktürk Yazıtları’nı ve Kutadgu Bilig’i Türkiye Türkçesine çeviren ilk kişidir.
• Şemsettin Sami, çeviri ve tiyatro alanındaki çalışmalarıyla da edebiyatımızın yenileşmesine önemli katkılar sağlamıştır.

ESERLERİ

1. Roman

Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat

2. Tiyatro

Şeydi Yahya, Besa yahut Ahde Vefa

3. Sözlük

Kamus-ı Türkî, Kamus-ı Fransevî

4. Ansiklopedi

Kamussu’l A’lâm (Tarih, coğrafya ve meşhur kişiler ansiklopedisi) 

• 1850 yılında Yanya’da doğdu.
• Yanya’daki eğitimi sırasında Yunanca,Fransızca,İtalyanca, Arapça ve Farsçayı öğrenmiştir.
• 1871 yılında İstanbul’a gelerek çeşitli dergi ve gazetelerde yazı yazdı.
• Aslen Arnavut olmasına rağmen  modern milliyetçiliğin ilk biçimi olan Osmanlıcığın en önemli temsilcilerindendir.
• Tanzimat edebiyatının en önemli dil bilginidir.
• Türkçenin sadeleşmesi konusunda faydalı fikirler ortaya koymuştur.
• Edebiyatımıza sanatsal açıdan çok katkısı olmamakla birlikte çıkarmış olduğu sözlük ve ansiklopedilerle katkıda bulunmuştur.
• Türkçenin sorunlarını irdelemiş ve bu noktada en bilimsel çalışmaları ortaya koymuştur. Dil konusunda en önemli çalışması “Kamus-ı Türki” dir. (Edebiyatımızda ilk sözlüktür.)
• Türkçenin sözlüğü yanında çıkarmış olduğu “Kamus-ı Fransevi” ve “Kamus-ı Arabi” isimli sözlükleri de onun sözlük alanında yaptığı önemli çalışmalardır.
• “Kamus-ı Alem” isimli 6 ciltlik bir ansiklopedi kaleme almıştır.
• “Kutadgu Bilig ve Orhun Yazıtları” üzerine edebiyatımızda ilk defa açıklamalı çevirileri Şemsettin Sami tarafından kaleme alınmıştır.
• Tek ve önemli romanı vardır ki bu roman edebiyatımızdaki ilk yerli roman olan Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat isimli eserdir. Romantizmin etkisiyle yazılmış olan bu eser yeni roman yazmaya başlayan diğer Tanzimat yazarlarının yazdıkları gibi teknik açıdan kusurludur.

Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat: Annesi tarafından büyütülen ve  zorla evlendirilmek  Talat ,  tütün almaya gittiği bir dükkanda dükkan sahibinin üvey kızı Fitnat’ı  görür ve aşık olur. Dükkan sahibi üvey kızı Fitnat’ı  zengin olan  Ali Bey’le zorla evlendirmek ister.  Talat, Fitnat’a nakış öğretmek bahanesiyle kılık değiştirip evlerine girer. Belli bir zaman sonra Fitnat, Ali Bey’le evlendirilse de gönlü halen Talat’tadır. Fitnat bu aşka fazla dayanamayıp intihar eder ve kurtuluşu ölümde bulur. Ali bey, annesinin Fitnat’a bıraktığı muskayı açıp okur ve aslında evlendiği Fitnat’ın öz kızı olduğu öğrenir. Fakat iş işten geçmiştir. Fitnat’ın ölümü üzerine Talat da Ali Bey de intihar ederler ve romanın  önemli karakterlerden hepsi ölür.

NOT: Teknik açıdan sürekli tesadüflerin olması , olayların rastlantıya bırakılması , yazarın taraf tutması, kişilerin tek yönlü anlatılması nedeniyle oldukça kusurlu bir eser sayılmaktadır. 

• Şemsettin Sami’nin  tiyatroculuğu da oldukça önemlidir. Tiyatrolarını romantizmin etkisiyle yazmıştır. İnsanı romantik duygulara  sürükleyecek unsurların  yanı sıra adalet ve zulmün mücadelesi  ve sonunda adaletin galip gelmesi gibi konuları işlemiştir. Besa yahut Ahde Vefa,  Arnavut  sorunlarını işler ve Gedikpaşa tiyatrosunda sahnelenir.
• Fransızcadan çeviri yapmıştır. Victor Hugo’nun Sefiller ve Daniel de Foe’nun  Robinson eserlerini tercüme etmiştir.

Roman:

Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat (Edebiyatımızdaki ilk yerli roman)

 Tiyatro:

Besa yahut Ahde Vefa, Gave, Seyyid Yahya,  (Tiyatro)

 Sözlük:

Kamus-ı Türkî (Türkçe Sözlük)

Kamus-ı Fransevi (Fransızca-Türkçe Sözlük)

Kamus-ı Arabi

 Ansiklopedi:

Kamus-ı A’lâm (Ünlü Kişiler Ansiklopedisi/6 cilt)

 Çeviri:

Robinson Crusoe ve Sefiller