ÜNSÜZLERLE İLGİLİ SES OLAYLARI

Ünsüz Benzeşmesi (Ünsüz Sertleşmesi / Ünsüz Uyumu)

Sert ünsüzlerden biriyle (f, s, t, k, ç, ş, h, p) biten bir sözcükten sonra yumuşak ünsüzle c, d, g başlayan bir ek gelirse ekin başındaki yumuşak ün­süzler ç, t, k şeklinde değişerek sertleşir.

NOT 1: Bazı tek heceli sözcüklerde yumuşama olmaz.

tek-i, sap-ı, ip-i, top-u, süt-ü, at-ı, suç-u…

NOT 2: Özel adlarda yazarken yumuşama olmaz, konuşurken olur.

Ayvalık’a, Tarık’ın, Haliç’e, Şahap’ın, Murat’a…

NOT 3: Bazı yabancı sözcüklerde yumuşama olmaz.

millet-e, hukuk-u, ceket-i, merak-ım, evrak-ı…

NOT 4: Bazı türemiş sözcüklerde yumuşama olmaz.

kesit-i, yapıt-a, özet-i, anın yakıt-ı…

 Ünsüz Yumuşaması (Değişimi)

Süreksiz sert ünsüzlerden biriyle (p, ç, t, k) biten bir sözcükten sonra ünlüy­le başlayan bir ek gelirse süreksiz sert ünsüzler yumuşayarak b, c, d, g, ğ ‘ye dönüşür.

Ünsüz Türemesi 

Bazı sözcüklerde, “olmak” veya “etmek” yardımcı eylemiyle birleşik eylem oluşturulduğunda ya da bu sözcüklere ünlüyle başlayan bir ek getirildiğin­de ünsüz türemesi görülür.

 NOT: İki sessizin yan yana geldiği her sözcükte ün­süz türemesi olmayabilir.

taşsız, passız, süssüz, sessiz, hissiz… hisse, yassı, madde, cadde, elli, belli, telli…

 Ünsüz Düşmesi 

Ünsüzüyle biten bazı sözcükler -cık, -cik, -cuk, -cük, -cek, -cak, ekle­rinden birini aldığında, sondaki k ünsüzü düşer.

Dudak Ünsüzlerinin Benzeşmesi

Dudak ünsüzlerinden olan b, kendinden önce gelen diş ünsüzü olan n‘yi dudak ünsüzü olan m’ye dönüştürür.

NOT : Özel adlarda ve birleşik sözcüklerde dudak ünsüzleri benzeşmesi kuralı uygulanmaz. İstanbul, Safranbolu… sonbahar, günbatımı, onbaşı,binbaşı…

Kaynaştırma Harfleri (Koruyucu Ünsüzler) 

Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana bulunmadığından, ünlüyle biten bir sözcüğe ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde sözcükle ek arasına y, ş, s, n kaynaştırma ünsüzlerinden biri girer.

oda – y – a (durum ekinden önce)

oda – s – ı (iyelik ekinden önce)

hırka – n – ın (tamlayan ekinden önce)

sancı -y-ı   (durum ekinden önce)

yedi –ş – er (üleştirme sayı sıfatı ekinden önce)

Ünlüyle biten bir sözcüğe idi, imiş, ise ek eylemleri, ile sözcüğü ve iken eki birleşik yazıldığı zaman araya y koruyucu ünsüzü girer ve bunların başında­ki i sesleri düşer.

Ulama 

Sözcüklerin sonundaki ünsüzlerin bir sonraki sözcüğün başındaki ünlülere ulanarak (bağlanarak) okunmasıdır.

Gittin, taş atarak denizlerime

Halka halka genişleyen anıların kaldı

Girdin çıkmamak üzere dehlizlerime

Birden yaşamanın hızı azaldı

Akşam iniyor yine dağlardan eyvah

Soylu yalnızlığım al götür beni de

Kalmasın benden hiçbir iz geride

Sade kalsın ardımda dinmeyen bir ah

 NOT: Arasında noktalama işareti bulunan sözcüklerde ulama yoktur.

Kar, akşamdan beri yağıyor.

Akşam, ona bir sürprizimiz var.

Ünsüz Göçüşmesi (Yer Değiştirme, Metatez) 

Bazı ünsüzlerin yer değiştirmesidir. Türkçede daha çok, -r ve -l ünsüzlerinin bulunduğu sözcüklerde, birinci hecenin sonundaki sesle, ikinci hecenin ba­şındaki ses, birbirinin yerine geçer. Bu durum konuşma dilinde, daha çok da ağızlarda görülür.                    

ÜNLÜLERLE İLGİLİ SES OLAYLARI

Ünlü Düşmesi 

Son hecesinde dar ünlü bulunan bazı sözcükler, ünlüyle başlayan bir ek aldığında son hecedeki dar ünlü düşer.         

 Bazı sözcükler yapım eki alırken ünlü kaybına uğrar.

 Son hecesinde dar ünlü bulunan bazı sözcüklerle “olmak” ve “etmek” yar­dımcı eylemiyle bileşik eylem oluşturulurken dar ünlü düşer.

 Bazı sözcüklerin birleşmesinde dar ünlülerin düştüğü görülür.

 NOT 1: İkilemelerde ses düşmesi olmaz.

omuz omuza,

nesilden nesile,

şehirden şehire…

NOT 2: Son hecesinde dar ünlü bulunan bazı sözcüklerde ve özel adlarda ünlü düşmesi

olmaz.

bilim-e, yanıt-ı, kesim-in, seçim-e, söküm-ü…

Ömür’ün doğum günü ne zamandı?

 Ünlü Daralması 

Türkçede geniş ünlüyle (a,e) biten bir sözcük -yor eki aldığında o sözcüğün geniş ünlüsünü ı, i, u, ü ‘ ye çevirerek daraltır.

NOT 1: Bazı kullanımlardaki iki ünsüz arasına giren yardımcı sesler ünlü daralmasını andırır. Bu kullanımlar ünlü daralması değildir.

veriyor, geliyor, görüyor, yazıyor, alıyor, soruyor…

NOT 2: Tek heceli olan “de-, ye-” fiilleri, kendinden sonra gelen “y” harfinden dolayı darlaşabilir.

diyor, diyen, diyecek, diyerek, diye diye…

yiyor, yiyen, yiyecek, yiyerek, yiye yiye…

niye…

 Ünlü Türemesi  

-cık, -cik eki alan bazı sözcüklerde ek ile sözcüğün arasında a, e, ı, i ünlü­lerinin türediği görülür.

• Türkçe sözcükler büyük ve küçük ünlü uyumuna uyar. Ancak bu kurala uymayan çok az sayıda sözcük ve ekler vardır.

çamur, kabuk, sabun, yağmur, hamur, samur, tavuk…

• Türkçe sözcüklerde ilk heceden sonra (ikinci üçüncü hecelerde) o, ö ün­lüsü bulunmaz.

telefon, balkon, doktor, atom, konsol, radyo, röportaj, römork…

• Türkçede uzun ünlü yoktur.

câhil, cühelâ, nâme, âlim, âşık, ucube, heyula, hâkim, kâmil…

• Türkçede iki ünlü yan yana gelmez.

şuur, şiir, saat, faal, fiil, naat, kanaat, maalesef, teessüf, taaccüp…

• Türkçe sözcüklerde f, h, j sesi yoktur.

fasıl, faiz, efdal, efor, hakem, haber, jilet, jargon, ajanda, müjgân…

• Türkçede c, ğ, I, m, n, r, v, z sesleri sözcüğün başında bulunmaz.

cümle, cennet, lahika, maşuk, nur, ruhsat, vazife, zarafet…

• Türkçede sözcük başında iki ünsüz yan yana bulunmaz.

plan, spor, flüt, tren, plaket, trafik, kredi, kriter, prens, flama…

• Türkçede sözcük kökünde aynı cinsten iki ünsüz yan yana bulunmaz.

madde, cadde, şiddet, sıhhat, tasavvuf, millet, hürriyet, ciddi, hisse…

• Türkçede sözcük sonunda b, d, c, g sesleri bulunmaz.

kitab, hitab, ferd, derd, Hac, miraç, ihraç, reng, ceng…

• Türkçede, yabancı dillerden gelmiş “b, c, d, g” sesleriyle biten sözcükle­rin bu sesleri “p, ç, t, k” seslerine dönüştürülür.

kitap, hitap, ilaç, hariç, renk, cenk…

Bu kural, karışıklığa yol açmaması için bazı sözcüklerde uygulanmamıştır.

ot            (bitki)

od           (ateş)

saç        (baş derisini kaplayan kıllar)

sac        (yassı demir-çelik ürünü)

haç        (Hristiyanlığın sembolü)

hac        (İslam’ın şartlarından biri)

1. Aşağıdakilerden  hangisinde, ikin­ci     cümleye geçilirken     yapılan değişiklikle, yüklem kişi    yönün­den güçlendirilip pekiştirilmiştir ? ÖSS-1983

A)            Buraya yarın sen gelirsin .

Buraya   yarın sen gel.

B)            Birazdan onu ben göreceğim.

Birazdan onu ben görürüm.

C)            Çok hastayım.

Bugün, çok çok hastayım.

D)            Bunu ona verirsin.

Bunu ona sen verirsin.

E)            Kumda güneşlenirsin.

Kumda her gün güneşlenirsin.

2. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde “beni” kelimesi kullanıldığı yere göre cümlenin en önemli öğesi durumuna gelmiştir ? ÖYS-1984

A)  Dün sabah Ayten okulda beni aramış .

B)  Arkadaşım şubat tatilinde  beni İstanbul’a çağırıyor .

C)  Sınıfımı  geçersem babam beni İzmir’e götürecek .

D)  Öğretmen sınavda beni en ön sıraya oturttu .

E)  Beni yarın öğle   tatilinde otobüs durağında   bekle .

3. Aşağıdaki cümlelerde altı çizili kelimelerin hangisinde yazım yanlışı   yoktur ? ÖSS-1985

A) Ucuzca bir   otel arıyordu .

B) Ahbapca bir tutum takındı .

C) Kendisinden yaşça hayli küçüktü .

D) Başını hafifce öne eğdi .

E) Beğenmediğini açıkca söyledi

4.  Aşağıdaki cümlelerde altı çizili kelimelerin hangisi “ünsüz değişimi” ne örnek olamaz? ÖYS -1986

A) Böbreğinin birini ameliyatla aldılar.

B) Çoğunun ruh sağlığı bozulmuştu.

C) Sabahları balığa çıkarlar.

D) Bu havada dağa tırmanmak istiyorum.

E) Hadi seni yemeğe götüreyim.

5. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bir yazım yanlışı vardır? ÖYS-1988

A) Zonguldak’ a giderken Karabük’den geçecek miyiz ?

B)  Otobüs Adana’dan saat kaçta hareket  edecekti ?

C)  İzmit’ten Ankara’ya kaç saatte geldiniz?

D)  Kars’tan İstanbul’a otobüsle mi döneceksiniz ?

E)  İstanbul’u gece hiç uçaktan seyrettiniz mi ?

6. Aşağıdakilerin hangisinde bir yazım    yanlışı vardır? ÖSS – 1989

A) Ağızın içi

B) Asfaltın onarımı

C) Saçlarının rengi

D) Herkesin derdi

E) Değirmenin suyu

7. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yazım yanlışı vardır ? ÖYS -1989

A)  Dün akşamki televizyon filmini beğenerek izledim.

B)  Ağaçdaki kuş yuvasına bakmak için hepimiz can atıyorduk.

C)  Bu yaz tatilinde güneşin ve denizin tadını çıkaracağım.

D)  Gelecek ayın 15’inde sınıf arkadaşlarımla buluşacağız.

E)  Öyle sanıyorum ki sen bu sınavda başarılı olursun .

8. Aşağıdaki dizelerin hangisinde , “ulama”ya bir örnek vardır? ÖYS-1989

A)  Sabahtan uğradım ben bir fidana

B)  Çıkıp şu dağlara yaslanmalıdır

C)  Gönlümüz bağlandı zülfün teline

D)  Al benim derdimi götür yare ver

E)  Telgrafın tellerine kuşlar mı konar

9. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı çizili sözcüğün yazımı yanlıştır? ÖSS-1991

A)  O da babası gibi hukukuseçmiş.

B)  Ben bu renkten hiç hoşlanmam .

C)  Göğüsüme bir ağrı girdi.

D)  Son günlerde onun bana karşı tavrı   değişti.

E)  Suyun tazyikinden çimler toprağa   yapışmış.

10. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yazım yanlışı vardır ? ÖYS -1991

A) Art arda aynı yanlışı yaptı.

B) Annem her zaman “Kalp kalbe karşıdır.” der.

C)  Davranışlarına içten içe sinirleniyordu .

D)  Olayı duyunca renkden renge girdi.

E)  Bu iş aşağı yukarı bir hafta sonra biter.

11.   (I) Arkadaşınızla (II) sizi (III) Kızılay’da (IV) otobüs durağında (V) gördüm .

Bu cümlede zamanı vurgulamak için “dün” sözcüğünün numaralanmış yerlerin hangisine ge­tirilmesi uygundur ? ÖYS-1993

A) I                         B) II                        C)III

D) IV                      E) V

12.  Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı   çizili sözcük   türetilirken bir ünlü kaybına uğramıştır ? ÖYS-1993

A) Bu  çiçeğin yaprakları çok çabuk sararmış .

B) Geçen yıl dikilen bu elbise iyice  daralmış .

C) Uykusuzluktan gözlerinin altı morarmış .

D) Kilo alınca yanakları iyice pembeleşmiş .

E) Saçları son aylarda çok beyazlaşmış .

13 . Sonunda süreksiz sert ünsüzlerden ( p,ç,t,k) biri bulunan sözcük , ünlü ile başlayan bir ek aldığında sondaki sert ses yumuşar.

Aşağıdaki sözcüklerden hangisi bu kurala uymaz? ÖSS- 1993

A) Araç                  B) Tabak                C) Söğüt

D) Dolap                E) Koç

14. Aşağıdaki cümlelerin hangisindeki altı çizili sözcük ek alırken bu sözcüğün ünsüzlerinden biri düşmüştür? ÖSS- 1994

A) Susuzluktan balkondaki tüm çiçekler sararmış.

B) Yazar , bu romanında çok fazla devrik cümle kullanmış.

C) Soğuktan burnu kıpkırmızı olmuş.

D) Bu konuda senin de fikrini almak istiyorum.

E) Otobüsümüz , adını bilmediğim büyücek bir kasabadan geçti.

15.   Doktorlar, yaşlılıkda spor yapmanın kişiyi psikolojik ve

                                  I             II                                       III

fizyolojik        bakımdan  rahatlattığını söylüyorlar.

    IV                                            V

Bu cümlede altı çizili sözcüklerden hangisinin yazımı yanlıştır? ÖSS -1995

A) I                         B) II                   C) III

D) IV                      E) V

16.  Aşağıdaki cümlelerin hangisinde süreksiz sert ünsüzlerin yumuşa­masına bir örnek vardır? ÖYS – 1995

A)  Gelecek ay yayımlanacak  der­gimizin kapağı, öğrencilerimiz tarafından hazırlanacak .

B)  Bu araştırma sonuçları, öğrencilerin görüşlerini yansıtmak­tadır.

C)  Siyasal reklamcılık, Türkiye’nin siyasal kültürüne yeni bir boyut getirmiştir.

D)  Son yıllarda demokrasi, bir si­yasal sistem olarak yeni anlamlar kazanmıştır.

E)  Anketteki ilk soru , seçmenlerin cinsiyetiyle ilgilidir .

17. Aşağıdaki   cümlelerin hangisinde bir yazım yanlışı vardır ? ÖYS -1995

A)  Şemsiyeni yanına almıyor musun ?

B)  Onunla görüşmeyeli yıllar oldu.

C)  Sen de ablanla gitmeyecek miydin ?

D)  Bu soruyu tam olarak anlıyamamış.

E)  Mektubuna cevap yazmayacak mısın ?

18. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bir yazım yanlışı vardır? ÖSS -1998

A) İçtiği ilacın bıraktığı acımsı tadı gidermek için ağzına şeker aldı.

A)Nesili tükenmekte olan bazı hayvanlar koruma altına alınıyor.

C)Yaptığının yanlış olduğunu anlayınca özür dilemek istedi.

D)Vakfın amaçlarının neler olduğu üyelere anlatıldı.

E) Nüfus kaydını, doğum yerinden oturduğu ilçeye naklettirdi.

19 .         Örttü üstüne yıldızlı yorganını gece

Bir başından bir başına göğün

Bu   dizelerde aşağıdakilerin hangisi yoktur ? ÖYS -1998

A)  Ses düşmesi

B)  Ünsüz yumuşaması

C)  Kaynaştırma harfi

D)  İyelik eki almış bir sözcük

E)  Ünsüz  benzeşmesi

20 . Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bir yazım yanlışı vardır? ÖSS-1999

A) Günlerdir aynı konunun tartışılması sabrını taşırdı.

B) Bu konuda onun da fikrini almak istedi.

C) Törende çok mutlu olmuş, göğüsü kabarmıştı.

D) Ona bir armağan vererek gönlünü almaya çalıştı.

E)  Çok sinirlenmiş, ağzına geleni söylemişti.

21.          Önce baygın bir iniltiydi yamaçtan duyulan

Sonra bir gölge belirmişti kuş uçmaz   yoldan ;

Köyümün titreyerek bağrı yanık toprağını

İnliyor, baktım, uzaktan görünen bir kağnı

Bu dizelerde   aşağıda verilen ses olaylarından hangisi yoktur? ÖSS-2001

A)  Ünlü düşmesi

B)  Ünsüz düşmesi

C)  Sert ünsüz yumuşaması

D)  Ünlü daralması

E)  Ünsüz benzeşmesi

22. Türkçe’de , ad tamlamalarında kaynaştırma sesleri “n” ve “s” dir.

Aşağıdaki sözcüklerden hangisiyle bir ad tamlaması yapılırken bu kurala   uyulmaz ? ÖYS-1990

A) Elma                  B) Yara                   C) Su

D) Yazı                    E) Mavi

23. Üleştirme sayı sıfatı , eki , (-er) (-ar) , ünlüyle biten sayılara eklendiğinde araya “ş”    kaynaştır-ma harfi girer.

Aşağıdakilerden hangisinde bu kurala örnek oluşturmayan bir sözcük vardır ? ÖSS-1999

A) Defterinize ikişer cümle yazın .

B) Beşer   kişilik gruplara ayrıldılar .

C) Masalara yedişer tabak koyalım .

D) Herkes yirmişer dakika konuşacak .

E) Üyelerden ellişer milyon lira toplayalım .

CEVAPLAR

Türkçede ünlü ve ünsüz olmak üzere 29 ses vardır. Bunların 8 tanesi ünlü, 21 tanesi de ünsüzdür.

Ünlülerin Sınıflandırılması

Dilimizdeki ünlüler söyleniş sırasında dilin, çenenin ve du­dakların aldığı biçime göre sınıflandırılır.

a. Dilin durumuna göre: Dilin durumuna göre ünlüler kalın ve ince olmak üzere ikiye ayrılır.

Kalın ünlüler: a, ı, o, u İnce ünlüler: e, i, ö, ü

b. Alt çenenin durumuna göre: Alt çenenin durumuna göre ünlüler geniş ve dar olmak üzere ikiye ayrılır.

Geniş ünlüler: a, e, o, ö Dar ünlüler: ı, i, u, ü

c. Dudakların durumuna göre: Dudakların durumuna göre ünlüler düz ve yuvarlak olmak üzere ikiye ayrılır.

Düz ünlüler: a, e, ı, i Yuvarlak ünlüler: o, ö, u, ü

 Ünsüzlerin Sınıflandırılması

Ünsüzler ağız boşluğundaki boğumlandığı yere (çıkak), sü­rekli söylenip söylenemediğine ve yumuşak (ötümlü) ve sert (ötümsüz) oluşlarına göre sınıflandırılır.

a. Boğumlanmalarına (çıkak) göre:

Dudak ünsüzleri: Dudakların birbirine dokunmasıyla çıkar: b, m, p

Diş-dudak ünsüzleri: Üst dişlerin alt dudağa dokunmasıyla çıkar: f, v

Diş ünsüzleri: Dil ucunun üst dişlere yaklaşmasıyla veya dokunmasıyla çıkar. c, ç, d, j, l, n, r, s, ş, t, z

Damak ünsüzleri: Dilin orta kısmının ön damağa ya da dil kökünün art damağa yaklaşmasıyla çıkar. g, ğ, k, y

Gırtlak ünsüzleri: Bu ses, ciğerlerden gelen havanın ses tellerine çarpmasından ve ağızda hiç bir engele uğramadan çıkmasıyla oluşur. Türkçede gırtlak ünsüzü olarak sadece h sesi vardır.

 b. Sürekli söylenip söylenmeyeceğine göre:

Ünsüzlerin söylenirken ses yolunun kapanmasına veya sü­rekli açık olmasına göre sınıflandırılmasıdır. Ünsüzler söyle­nirken ses yolu kapanıyorsa süreksiz, sürekli açık kalıyorsa sürekli ünsüzler adını alır. Bunu belirlemek için ünsüzün başına bir ünlü getirilir. Ak, süt, iç seslerini söylerken ses yolu tıkanmaktadır. Özzzzzzzzz, elllllllll, offffff seslerini söy­lerken ses yolu açık kalmaktadır. Bu özelliğine göre ünsüzler ikiye ayrılır:

Sürekli ünsüzler: f, ğ, h, j, l, m, n, r, s, ş, v, y, z

Süreksiz ünsüzler: b, c, ç, d, g, k, p, t

 c. Yumuşak ve sert oluşlarına göre:

Ünsüzler ses tellerinde titreşime uğrayıp uğramadığına göre yumuşak (tonlu) ve sert (tonsuz) olmak üzere ikiye ayrılır.

Yumuşak ünsüzler: Ses tellerinin titreşmesiyle oluşan ün­süzlerdir. b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z

Sert ünsüzler: Ses telleri titreşmeden oluşan ünsüzlerdir. ç, f, h, k, p, s, ş, t

 Ünlü ve Ünsüz Uyumları

 Ünlü Uyumu: Türkçede iki tür ünlü uyumu vardır.

 a. Büyük ünlü uyumu: Dilin durumuna göre ünlülerin kalın­lık incelik bakımından uyumudur. Türkçe sözcüklerde ilk hecede kalın ünlü varsa, ondan sonraki hecelerde kalın ünlü; ince ünlü varsa ince ünlü gelir. Bu kurala büyük ünlü uyumu denir.

“Ağaçlar çiçek açtı.” cümlesinde ilk hecede a kalın ünlüsün­den sonra a- a- a kalın ünlüleri; çiçek sözcüğünde ise, i, e ince ünlüleri; açtı sözcüğünde a- ı şeklinde kalın ünlüler gelmektedir.

Türkçe olduğu hâlde bu kurala uymayan bazı sözcükler de vardır. Kardeş < karındaş, anne < ana, elma < alma vb. Bu sözcüklerin asılları ünlü uyumuna uyarlar.

Bazı ekler Türkçe sözcüklere eklendiğinde ünlü uyumuna uymaz.

– yor eki: geliyor, yazıyor, okuyor vb.

– mtrak eki: mavimtrak, yeşilimtrak, sarımtrak vb.

– ki eki: sabahki, akşamki, dünkü vb.

– daş eki: yurttaş, vatandaş, dindaş, yoldaş vb.

– leyin eki: geceleyin, sabahleyin, akşamleyin vb.

– iken eki: silerken, bakarken, yazarken vb.

 b.  Küçük ünlü uyumu: Küçük ünlü uyumu sözcüklerdeki ünlülerin düzlük yuvarlaklık, darlık-genişlik bakımından uyu­mudur.

1. Türkçe sözcüklerde düz ünlüler (a, e, ı, i) den sonra düz ünlüler gelir.

2. Yuvarlak ünlüler (o, ö, u, ü) den sonra;

a. Düz- geniş (a, e) ya da

b. Dar-yuvarlak (u, ü) gelir. Bu kurala küçük ünlü uyumu denir.

Örnek: bekledim, kömürlük, gövdesi, umursamaz, tarafsızlık, yorgunluktan

 Not: KÜU, kelimenin tamamında değil, komşu iki hece ara­sında aranır: yumurtacı, yuvarlaklık, görebilmişti…

Bazı sözcükler Türkçe oldukları hâlde küçük ünlü uyumuna uymazlar: Armut, çamur, kabuk kavun, avuç, kavuşmak, yağmur vb.

-yor eki KÜU’yu devamlı bozar: olmuyor

 Not: Yabancı sözcüklerde, birleşik kelimelerde ve tek heceli­lerde ünlü uyumu kuralı aranmaz.

 Ses Olayları

a. Ünsüz Benzeşmesi (Sertleşmesi–Ünsüz Uyumu)

Sonunda f, s, t, k, ç, ş, h, p ünsüzleri bulunan kelimeler “c, d, g” ile başlayan bir ek aldığı zaman ekin başındaki yumuşak ünsüzler sertleşerek “ç, t, k” olur.

sınıfda değil sınıfta Türk-ce değil Türkçe at-gı değil atkı

çiçek-ci değil çiçekçi 1905’de değil 1905’te,

Ünsüz benzeşmesi yabancı dillerden dilimize giren bazı yabancı sözcükler ile birleşik sözcüklerde aranmaz: İstikbâl, mahdut, makbul, işgal, meşgul ile akbaba, kurtdereli, üçgen, Akdeniz, kırkbayır vb.

 b. Sert Ünsüzlerin Yumuşaması (Ünsüz Değişimi)

Sözcük sonlarındaki sert ünsüzler (ç, k, p, t) sesli harfle baş­layan bir ek aldıklarında yumuşarlar: ç-c; k-ğ; p–b; t–d olur. Bu kurala sert ünsüzlerin yumuşaması denir.

ağaç – ağacı ekmek – ekmeği söğüt – söğüde kitap – kitaba vb.

Tek heceli sözcükler ile yabancı dillerden dilimize giren bazı sözcükler bu kurala uymaz: iç- içi; ok- oku; kırk- kırkı; kata -kata; yat – yatı vb. gayret – gayreti; ehemmiyet- ehemmiyeti vb. hukuk – hukuku; millet- milleti vb.

 c. Ünlü türemesi

-cık / -cik eki alan bazı kelimelerde araya bir ünlünün girdiği görülür:

Bir-cik→biricik, az-cık→azıcık, genç-cik → gencecik, dar-cık→daracık…

Pekiştirilmiş bazı kelimelerde de ünlü türemesi olabilir: Yalnız → yapayalnız, çevre → çepeçevre, gündüz → güpe­gündüz, düz → düpedüz, çıplak → çırılçıplak

 d. Ünsüz türemesi

Bazı birleşik fiillerin oluşumunda ünsüz türemesi görülür:

Af etmek – affetmek his etmek – hissetmek

Bazı sözcüklere ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde söz­cüklerde aynı türeme ortaya çıkar.

af-ı = affı had-i = haddi hak-ı=hakkı

Ünlüyle biten sözcüklere, ünlüyle başlayan bir ek geldiğinde, Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana gelemeyeceği için bu ünlülerin arasına “y, ş, s, n” ünsüzlerinden uygun olan biri gelir. Bu ünsüz türemesine kaynaştırma da denir.

oku-y-an           okuyan

baba-s-ı            babası

yedi-ş-er           yedişer

elma-n-ın           elmanın

 e. Ünlü Düşmesi

İki heceli olan kimi sözcükler ünlüyle başlayan bir ek aldıkla­rında ikinci hecelerinde bulunan ünlüyü düşürürler.

omuz – um          omzum

oğul – u                oğlu

Bazı birleşik fiillerin oluşumunda ünlü düşmesi olur:

Kahır olmak = Kahrolmak, Sabır etmek = Sabretmek

Bazı sözcükler yapım eki alırken ünlü düşmesi olur:

ileri – le – mek =ilerlemek koku – la – mak=koklamak

 f. Ünsüz Düşmesi

-cek ,-cak küçültme eki alan bazı kelimelerde olur:

Küçük-cük=küçücük          minik-cik=minicik

Bazı sözcükler yapım eki alırken ünsüz düşmesi olur:

Yüksek-l-mek=yükselmek

Alçak-l-mak=alçalmak

 g. Ünlü Daralması

Fiillerin sonlarında bulunan geniş ünlüler (a, e) “-yor” ekinin darlaştırıcı özelliğinden dolayı daralarak, (ı, i, u, ü) dar ünlü­lerine dönüşür. Buna ünlü daralması denir. bekl-e-yor > bekl-i-yor kalm-a-yor > kalm-ı-yor özl-e-yor > özl-ü-yor soll-a-yor > soll-u-yor

Tek heceli olan “de-, ye-“ fiillerinde de darlaşma görülmekte­dir:

De-y-en=diyen                   ye-yor=yiyor

De-y-erek=diyerek             ye-y-en=yiyen

Türkçenin başlıca ses özellikleri şunlardır:

1.    Türkçe sözcükler büyük ve küçük ünlü uyumuna uyar. Ancak bu kurala uymayan çok az sayıda sözcük ve ekler vardır.

2.    Türkçe sözcüklerde ilk heceden sonra (ikinci üçüncü hecelerde) o, ö ünlüsü bulunmaz. Bulunan sözcükler Türkçe değildir. Atom, horoz, radyo vb.

3.    Türkçede uzun ünlü yoktur, âlim, nâzım, âşık gibi söz­cükler Türkçe değildir.

4.    4. İki ünlü yan yana gelmez. İki ünlü yan yana geliyorsa araya bir kaynaştırma sesi (harfi) girer. Oku-y-an, bağ-la-n-acak, masa-s-ı vb.

5.    İki ünlü yan yana bulunan saat, şair, şiir, fiil, muayene, reis, maalesef vb. Türkçe değildir.

6.    Türkçe sözcüklerde f, h, j sesi yoktur. Mahkeme, tüfek, jilet, jandarma, ajanda, vb.

7.    Ancak tabiat taklidi seslerden oluşan sözcükler bu kura­lın dışındadır. Fısıldamak, of, vb.

8.    Türkçede c, ğ, l, m, n, r, v, z sesleri sözcüğün başında bulunmaz. Yani bu seslerle başlayan sözcükler Türkçe değildir. Cami, lâle, marul, nane, raf, vazife, zerdali vb.

9.    Sözcük sonunda b, d, c, g sesleri bulunmaz. Kitab, derd, ilac, vb. Bu seslerle biten sözcükler kitap, dert, ilaç biçi­minde söylenir.

10.  Sözcüğün başında iki ünsüz yan yana bulunmaz. Bulu­nanlar Türkçe değildir. Plan, kredi, tren.

11.  Sözcüğün sonunda üç ünsüz ses yan yana bulunmaz. Bulunanlar Türkçe değildir. Sfenks, kontr

12.  Sözcük kökünde aynı cinsten iki ünsüz yan yana bulun­maz. Millet, hürriyet, tasavvur, hassas vb. Türkçe değil­dir.