ÜNSÜZLERLE İLGİLİ SES OLAYLARI

Ünsüz Benzeşmesi (Ünsüz Sertleşmesi / Ünsüz Uyumu)

Sert ünsüzlerden biriyle (f, s, t, k, ç, ş, h, p) biten bir sözcükten sonra yumuşak ünsüzle c, d, g başlayan bir ek gelirse ekin başındaki yumuşak ün­süzler ç, t, k şeklinde değişerek sertleşir.

NOT 1: Bazı tek heceli sözcüklerde yumuşama olmaz.

tek-i, sap-ı, ip-i, top-u, süt-ü, at-ı, suç-u…

NOT 2: Özel adlarda yazarken yumuşama olmaz, konuşurken olur.

Ayvalık’a, Tarık’ın, Haliç’e, Şahap’ın, Murat’a…

NOT 3: Bazı yabancı sözcüklerde yumuşama olmaz.

millet-e, hukuk-u, ceket-i, merak-ım, evrak-ı…

NOT 4: Bazı türemiş sözcüklerde yumuşama olmaz.

kesit-i, yapıt-a, özet-i, anın yakıt-ı…

 Ünsüz Yumuşaması (Değişimi)

Süreksiz sert ünsüzlerden biriyle (p, ç, t, k) biten bir sözcükten sonra ünlüy­le başlayan bir ek gelirse süreksiz sert ünsüzler yumuşayarak b, c, d, g, ğ ‘ye dönüşür.

Ünsüz Türemesi 

Bazı sözcüklerde, “olmak” veya “etmek” yardımcı eylemiyle birleşik eylem oluşturulduğunda ya da bu sözcüklere ünlüyle başlayan bir ek getirildiğin­de ünsüz türemesi görülür.

 NOT: İki sessizin yan yana geldiği her sözcükte ün­süz türemesi olmayabilir.

taşsız, passız, süssüz, sessiz, hissiz… hisse, yassı, madde, cadde, elli, belli, telli…

 Ünsüz Düşmesi 

Ünsüzüyle biten bazı sözcükler -cık, -cik, -cuk, -cük, -cek, -cak, ekle­rinden birini aldığında, sondaki k ünsüzü düşer.

Dudak Ünsüzlerinin Benzeşmesi

Dudak ünsüzlerinden olan b, kendinden önce gelen diş ünsüzü olan n‘yi dudak ünsüzü olan m’ye dönüştürür.

NOT : Özel adlarda ve birleşik sözcüklerde dudak ünsüzleri benzeşmesi kuralı uygulanmaz. İstanbul, Safranbolu… sonbahar, günbatımı, onbaşı,binbaşı…

Kaynaştırma Harfleri (Koruyucu Ünsüzler) 

Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana bulunmadığından, ünlüyle biten bir sözcüğe ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde sözcükle ek arasına y, ş, s, n kaynaştırma ünsüzlerinden biri girer.

oda – y – a (durum ekinden önce)

oda – s – ı (iyelik ekinden önce)

hırka – n – ın (tamlayan ekinden önce)

sancı -y-ı   (durum ekinden önce)

yedi –ş – er (üleştirme sayı sıfatı ekinden önce)

Ünlüyle biten bir sözcüğe idi, imiş, ise ek eylemleri, ile sözcüğü ve iken eki birleşik yazıldığı zaman araya y koruyucu ünsüzü girer ve bunların başında­ki i sesleri düşer.

Ulama 

Sözcüklerin sonundaki ünsüzlerin bir sonraki sözcüğün başındaki ünlülere ulanarak (bağlanarak) okunmasıdır.

Gittin, taş atarak denizlerime

Halka halka genişleyen anıların kaldı

Girdin çıkmamak üzere dehlizlerime

Birden yaşamanın hızı azaldı

Akşam iniyor yine dağlardan eyvah

Soylu yalnızlığım al götür beni de

Kalmasın benden hiçbir iz geride

Sade kalsın ardımda dinmeyen bir ah

 NOT: Arasında noktalama işareti bulunan sözcüklerde ulama yoktur.

Kar, akşamdan beri yağıyor.

Akşam, ona bir sürprizimiz var.

Ünsüz Göçüşmesi (Yer Değiştirme, Metatez) 

Bazı ünsüzlerin yer değiştirmesidir. Türkçede daha çok, -r ve -l ünsüzlerinin bulunduğu sözcüklerde, birinci hecenin sonundaki sesle, ikinci hecenin ba­şındaki ses, birbirinin yerine geçer. Bu durum konuşma dilinde, daha çok da ağızlarda görülür.                    

ÜNLÜLERLE İLGİLİ SES OLAYLARI

Ünlü Düşmesi 

Son hecesinde dar ünlü bulunan bazı sözcükler, ünlüyle başlayan bir ek aldığında son hecedeki dar ünlü düşer.         

 Bazı sözcükler yapım eki alırken ünlü kaybına uğrar.

 Son hecesinde dar ünlü bulunan bazı sözcüklerle “olmak” ve “etmek” yar­dımcı eylemiyle bileşik eylem oluşturulurken dar ünlü düşer.

 Bazı sözcüklerin birleşmesinde dar ünlülerin düştüğü görülür.

 NOT 1: İkilemelerde ses düşmesi olmaz.

omuz omuza,

nesilden nesile,

şehirden şehire…

NOT 2: Son hecesinde dar ünlü bulunan bazı sözcüklerde ve özel adlarda ünlü düşmesi

olmaz.

bilim-e, yanıt-ı, kesim-in, seçim-e, söküm-ü…

Ömür’ün doğum günü ne zamandı?

 Ünlü Daralması 

Türkçede geniş ünlüyle (a,e) biten bir sözcük -yor eki aldığında o sözcüğün geniş ünlüsünü ı, i, u, ü ‘ ye çevirerek daraltır.

NOT 1: Bazı kullanımlardaki iki ünsüz arasına giren yardımcı sesler ünlü daralmasını andırır. Bu kullanımlar ünlü daralması değildir.

veriyor, geliyor, görüyor, yazıyor, alıyor, soruyor…

NOT 2: Tek heceli olan “de-, ye-” fiilleri, kendinden sonra gelen “y” harfinden dolayı darlaşabilir.

diyor, diyen, diyecek, diyerek, diye diye…

yiyor, yiyen, yiyecek, yiyerek, yiye yiye…

niye…

 Ünlü Türemesi  

-cık, -cik eki alan bazı sözcüklerde ek ile sözcüğün arasında a, e, ı, i ünlü­lerinin türediği görülür.

1. Aşağıdakilerden  hangisinde, ikin­ci     cümleye geçilirken     yapılan değişiklikle, yüklem kişi    yönün­den güçlendirilip pekiştirilmiştir ? ÖSS-1983

A)            Buraya yarın sen gelirsin .

Buraya   yarın sen gel.

B)            Birazdan onu ben göreceğim.

Birazdan onu ben görürüm.

C)            Çok hastayım.

Bugün, çok çok hastayım.

D)            Bunu ona verirsin.

Bunu ona sen verirsin.

E)            Kumda güneşlenirsin.

Kumda her gün güneşlenirsin.

2. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde “beni” kelimesi kullanıldığı yere göre cümlenin en önemli öğesi durumuna gelmiştir ? ÖYS-1984

A)  Dün sabah Ayten okulda beni aramış .

B)  Arkadaşım şubat tatilinde  beni İstanbul’a çağırıyor .

C)  Sınıfımı  geçersem babam beni İzmir’e götürecek .

D)  Öğretmen sınavda beni en ön sıraya oturttu .

E)  Beni yarın öğle   tatilinde otobüs durağında   bekle .

3. Aşağıdaki cümlelerde altı çizili kelimelerin hangisinde yazım yanlışı   yoktur ? ÖSS-1985

A) Ucuzca bir   otel arıyordu .

B) Ahbapca bir tutum takındı .

C) Kendisinden yaşça hayli küçüktü .

D) Başını hafifce öne eğdi .

E) Beğenmediğini açıkca söyledi

4.  Aşağıdaki cümlelerde altı çizili kelimelerin hangisi “ünsüz değişimi” ne örnek olamaz? ÖYS -1986

A) Böbreğinin birini ameliyatla aldılar.

B) Çoğunun ruh sağlığı bozulmuştu.

C) Sabahları balığa çıkarlar.

D) Bu havada dağa tırmanmak istiyorum.

E) Hadi seni yemeğe götüreyim.

5. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bir yazım yanlışı vardır? ÖYS-1988

A) Zonguldak’ a giderken Karabük’den geçecek miyiz ?

B)  Otobüs Adana’dan saat kaçta hareket  edecekti ?

C)  İzmit’ten Ankara’ya kaç saatte geldiniz?

D)  Kars’tan İstanbul’a otobüsle mi döneceksiniz ?

E)  İstanbul’u gece hiç uçaktan seyrettiniz mi ?

6. Aşağıdakilerin hangisinde bir yazım    yanlışı vardır? ÖSS – 1989

A) Ağızın içi

B) Asfaltın onarımı

C) Saçlarının rengi

D) Herkesin derdi

E) Değirmenin suyu

7. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yazım yanlışı vardır ? ÖYS -1989

A)  Dün akşamki televizyon filmini beğenerek izledim.

B)  Ağaçdaki kuş yuvasına bakmak için hepimiz can atıyorduk.

C)  Bu yaz tatilinde güneşin ve denizin tadını çıkaracağım.

D)  Gelecek ayın 15’inde sınıf arkadaşlarımla buluşacağız.

E)  Öyle sanıyorum ki sen bu sınavda başarılı olursun .

8. Aşağıdaki dizelerin hangisinde , “ulama”ya bir örnek vardır? ÖYS-1989

A)  Sabahtan uğradım ben bir fidana

B)  Çıkıp şu dağlara yaslanmalıdır

C)  Gönlümüz bağlandı zülfün teline

D)  Al benim derdimi götür yare ver

E)  Telgrafın tellerine kuşlar mı konar

9. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı çizili sözcüğün yazımı yanlıştır? ÖSS-1991

A)  O da babası gibi hukukuseçmiş.

B)  Ben bu renkten hiç hoşlanmam .

C)  Göğüsüme bir ağrı girdi.

D)  Son günlerde onun bana karşı tavrı   değişti.

E)  Suyun tazyikinden çimler toprağa   yapışmış.

10. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yazım yanlışı vardır ? ÖYS -1991

A) Art arda aynı yanlışı yaptı.

B) Annem her zaman “Kalp kalbe karşıdır.” der.

C)  Davranışlarına içten içe sinirleniyordu .

D)  Olayı duyunca renkden renge girdi.

E)  Bu iş aşağı yukarı bir hafta sonra biter.

11.   (I) Arkadaşınızla (II) sizi (III) Kızılay’da (IV) otobüs durağında (V) gördüm .

Bu cümlede zamanı vurgulamak için “dün” sözcüğünün numaralanmış yerlerin hangisine ge­tirilmesi uygundur ? ÖYS-1993

A) I                         B) II                        C)III

D) IV                      E) V

12.  Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı   çizili sözcük   türetilirken bir ünlü kaybına uğramıştır ? ÖYS-1993

A) Bu  çiçeğin yaprakları çok çabuk sararmış .

B) Geçen yıl dikilen bu elbise iyice  daralmış .

C) Uykusuzluktan gözlerinin altı morarmış .

D) Kilo alınca yanakları iyice pembeleşmiş .

E) Saçları son aylarda çok beyazlaşmış .

13 . Sonunda süreksiz sert ünsüzlerden ( p,ç,t,k) biri bulunan sözcük , ünlü ile başlayan bir ek aldığında sondaki sert ses yumuşar.

Aşağıdaki sözcüklerden hangisi bu kurala uymaz? ÖSS- 1993

A) Araç                  B) Tabak                C) Söğüt

D) Dolap                E) Koç

14. Aşağıdaki cümlelerin hangisindeki altı çizili sözcük ek alırken bu sözcüğün ünsüzlerinden biri düşmüştür? ÖSS- 1994

A) Susuzluktan balkondaki tüm çiçekler sararmış.

B) Yazar , bu romanında çok fazla devrik cümle kullanmış.

C) Soğuktan burnu kıpkırmızı olmuş.

D) Bu konuda senin de fikrini almak istiyorum.

E) Otobüsümüz , adını bilmediğim büyücek bir kasabadan geçti.

15.   Doktorlar, yaşlılıkda spor yapmanın kişiyi psikolojik ve

                                  I             II                                       III

fizyolojik        bakımdan  rahatlattığını söylüyorlar.

    IV                                            V

Bu cümlede altı çizili sözcüklerden hangisinin yazımı yanlıştır? ÖSS -1995

A) I                         B) II                   C) III

D) IV                      E) V

16.  Aşağıdaki cümlelerin hangisinde süreksiz sert ünsüzlerin yumuşa­masına bir örnek vardır? ÖYS – 1995

A)  Gelecek ay yayımlanacak  der­gimizin kapağı, öğrencilerimiz tarafından hazırlanacak .

B)  Bu araştırma sonuçları, öğrencilerin görüşlerini yansıtmak­tadır.

C)  Siyasal reklamcılık, Türkiye’nin siyasal kültürüne yeni bir boyut getirmiştir.

D)  Son yıllarda demokrasi, bir si­yasal sistem olarak yeni anlamlar kazanmıştır.

E)  Anketteki ilk soru , seçmenlerin cinsiyetiyle ilgilidir .

17. Aşağıdaki   cümlelerin hangisinde bir yazım yanlışı vardır ? ÖYS -1995

A)  Şemsiyeni yanına almıyor musun ?

B)  Onunla görüşmeyeli yıllar oldu.

C)  Sen de ablanla gitmeyecek miydin ?

D)  Bu soruyu tam olarak anlıyamamış.

E)  Mektubuna cevap yazmayacak mısın ?

18. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bir yazım yanlışı vardır? ÖSS -1998

A) İçtiği ilacın bıraktığı acımsı tadı gidermek için ağzına şeker aldı.

A)Nesili tükenmekte olan bazı hayvanlar koruma altına alınıyor.

C)Yaptığının yanlış olduğunu anlayınca özür dilemek istedi.

D)Vakfın amaçlarının neler olduğu üyelere anlatıldı.

E) Nüfus kaydını, doğum yerinden oturduğu ilçeye naklettirdi.

19 .         Örttü üstüne yıldızlı yorganını gece

Bir başından bir başına göğün

Bu   dizelerde aşağıdakilerin hangisi yoktur ? ÖYS -1998

A)  Ses düşmesi

B)  Ünsüz yumuşaması

C)  Kaynaştırma harfi

D)  İyelik eki almış bir sözcük

E)  Ünsüz  benzeşmesi

20 . Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bir yazım yanlışı vardır? ÖSS-1999

A) Günlerdir aynı konunun tartışılması sabrını taşırdı.

B) Bu konuda onun da fikrini almak istedi.

C) Törende çok mutlu olmuş, göğüsü kabarmıştı.

D) Ona bir armağan vererek gönlünü almaya çalıştı.

E)  Çok sinirlenmiş, ağzına geleni söylemişti.

21.          Önce baygın bir iniltiydi yamaçtan duyulan

Sonra bir gölge belirmişti kuş uçmaz   yoldan ;

Köyümün titreyerek bağrı yanık toprağını

İnliyor, baktım, uzaktan görünen bir kağnı

Bu dizelerde   aşağıda verilen ses olaylarından hangisi yoktur? ÖSS-2001

A)  Ünlü düşmesi

B)  Ünsüz düşmesi

C)  Sert ünsüz yumuşaması

D)  Ünlü daralması

E)  Ünsüz benzeşmesi

22. Türkçe’de , ad tamlamalarında kaynaştırma sesleri “n” ve “s” dir.

Aşağıdaki sözcüklerden hangisiyle bir ad tamlaması yapılırken bu kurala   uyulmaz ? ÖYS-1990

A) Elma                  B) Yara                   C) Su

D) Yazı                    E) Mavi

23. Üleştirme sayı sıfatı , eki , (-er) (-ar) , ünlüyle biten sayılara eklendiğinde araya “ş”    kaynaştır-ma harfi girer.

Aşağıdakilerden hangisinde bu kurala örnek oluşturmayan bir sözcük vardır ? ÖSS-1999

A) Defterinize ikişer cümle yazın .

B) Beşer   kişilik gruplara ayrıldılar .

C) Masalara yedişer tabak koyalım .

D) Herkes yirmişer dakika konuşacak .

E) Üyelerden ellişer milyon lira toplayalım .

CEVAPLAR

ÜNLÜLERLE İLGİLİ SES OLAYLARI:

1) Ünlü Düşmesi

Türkçede bazı durumlarda sözcükler ünlü düşmesine uğrarlar.Ünlü düşmesine hece düşmesi adı da verilir.

                a) Bazı iki heceli sözcükler ünlüyle başlayan bir çekim eki aldıklarında ikinci ünlüsünü kaybeder.

• Boyun +u = Boynu
• Omuz +u = Omzu
• Gönül+üm= Gönlüm
• Alın +ı  = Alnı
• Karın +ım =Karnım
• Göğüs+e= göğse
• Fikir+i= Fikri
• Oğul+um = Oğlum
• Bağır+ı= Bağrı
• Şehir+e= şehre
• Kayın+ı = Kaynı
• Resim+e = Resme
• Keşif+imin= Keşfimin
• Nesil+im= neslim
• Bağır+ım= Bağrım

Ruhumun senden ancak şudur emeli

Değmesin göğsümün üstüne namahrem eli

b)        Kimi sözcükler  yapım eki alırken (türetilirken) ünlü düşmesine uğrarlar.

Uyu+ku= uyku

Sarı +ar = sarar-

Sızı+la= sızla-

Devir+ik= devrik

İleri+le= ilerle-

Yalın+ız= yalnız

Çevir+e = çevre

Kuru+ak = kurak

Sıyır+ık= sıyrık

Devir+im = devrim

Kavuş+ak =kavşak

Yanıl +ış = yanlış

savur+ul= savrul

Ayır+ı= ayrı

Ayır+ık = ayrık

Ayır+ım = ayrım

Kıvır+ık=kıvrık

Kıvır+ım=kıvırm

c)        etmek ve olmak gibi yardımcı eylemlerle yapılan bileşik eylemlerde ünü düşmesi olur.

• Kahır+olmak= kahrolmak
• mahıv+olmak = mahvolmak
• emir+etmek = emretmek
• resim +etmek = resmetmek
• şükür+etmek=şükretmek
• sabır+etmek= sabretmek
• kayıt+olmak= kaydolmak
•  fetih+etmek=fethetmek
• devir+etmek=devretmek
• kayıp+olmak= kaybolmak
• seyir+etmek = seyretmek
• akıl+etmek=akletmek
• zehir+etmek= zehretmek
• hüküm +etmek = hükmetmek

d)        Birleşme esnasında ünlü düşmesi olur.Bu tür ünlü düşmesine aşınma yoluyla düşme de denir.

• Ne+için = niçin
• Ne +asıl=nasıl
• Bu + öyle= böyle
• Şu + öyle= şöyle
• kahve+ altı= kahvaltı
• Cuma + ertesi= cumartesi
• Pazar+ertesi= pazartesi
• kayın+ ana= kaynana
• sütlü+aş= sütlaç
• güllü+ aş=güllaç

e) “idi, imiş, ise, ile ve iken ”sözcükleri de kendilerinden önceki kelimelerle birleşerek yazıldıklarında ilk ünlüleri düşer. Sözcüğün son harfi ünlüyse –i sesi –y’ye dönüşür. Ünsüzse –i sesi düşer.

• Kağıtla kalem getir de yazıları yazalım.
• Biz gençken hiç böyle bir şeyle muhatap olmamıştık.
• Geçen yıl sen Almanya’dayken ben senin gelmeni bekledim sokaklarda.
• Bu pazar çok pahalıysa mutlaka ucuz bir şeyler bakmaya çalışacağız.
• Bahçeye koyduğun çiçekler çok güzelmiş.
• Bana getirdiğin çocuk çok bilgiliydi.
• Ben sevdamı kefenledim, ölsen de bir ölmesen de.

f) Yer yön bildiren kelimeler ek aldıklarında sondaki ses düşebilir.Bu ünlü düşmesini yazıyı geçirip geçirmemek  yazım yanlışı olmaz.

• Bura+ dan = buradan  ve burdan
• içeri+ den = içeriden ve içerden
• ileri+ den = ileriden ve ilerden
• nere+ den = nereden ve nerden
• şura+da= şuradan ve şurdan
• yukarı+ da = yukarıda ve yukarda
• dışarı+da = dışarıda ve dışarıda

NOT: İkilemelerde hece düşmesi olmaz.

• Askerlerimiz omuz omuza savaşıyor.
• Bir anda onunla burun buruna geldik.
• Taraftarlar göğüs göğüse  bir mücadele seyretti.

2) Ünlü Artması (Türemesi): 

a) Bazı sözcüklerde “cik” küçültme eki getirildiğinde sözcükle ek arasına bir ünlü getirilir.

• dar+cık= daracık
• az + cık = azıcık
• genç+çik = gencecik
• bir+cik = biricik

a)        m,p,r,s asesleriyle yapılan pekiştirmelerde de ünlü artması olur.

• Çevre= çepçevre veya çepeçevre
• Sağlam = sapsağlam veya sapasağlam
• Yalnız=  yapyalnız veya yapayalnız
• Dağınık= darmadağınık
• Çıplak =çırçıplak veya çırılçıplak
• Parça = paramparça
• Karışık = karmakarışık
• Genç = gepgenç veya gepegenç
• Düz= düpdüz veya düpedüz

 3) Ünlü Daralması:

a) “a ve e ”ünlüleriyle biten fiile “-yor”  eki getirildiğinde fiilin sonundaki “ a ve e” sesleri darlaşarak “ı, i, u, ü ” ye dönüşür.

• özle+yor = özlüyor
• başla+yor= başlıyor
• kana+yor= kanıyor
• iste+ yor= kanıyor
• tara+yor=tarıyor
• ara+yor= arıyor
• horla+yor=horluyor
• bekle+yor=bekliyor
• ekle+yor=ekliyor
• gözle+ yor= gözlüyor
• oyun+ a+yor= oynuyor
• koş+ma+ yor = koşmuyor
• gel+me+ yor= gelmiyor

 NOT: “-yor “ un daraltma özelliğiyle “-y” sesinin daraltma özeliği birbirine karıştırılmamalıdır.”-y” sesi sadece 3 kelimede daraltma yapar, diğerleri  için daralma söz konusu değildir.

•  de+y+ecek= diyecek
• ye+y+ecek=yiyecek
• ne+y+e= niye

Bu üç tane kelimenin dışında daraltma yaparsa orda yazım yanlışı vardır.

4) Ulama  

Sözcük sonlarındaki ünsüzlerin kendilerinden sonra gelen ünlülere bağlanarak söylenmesine ulama denir.

• Sabahtan uğradım  ben bir fidana
• Ne şair yaş döker, ne aşık ağlar.

Tarihe karıştı  eski sevdalar

• Balkon açıkmış.
• Kurban olam beşikte yatan kuzuya.

 5) Kaynaştırma

Türkçede kesinlikle iki ünlü yan yana  gelmez.Ünlüyle biten bir sözcüğe ünsüzle başlayan ekin arasına “y,ş,s,n” seslerinden uygun olanı getirilir.

• Ali’nin ablası elmaları masaya koymuş.
• Onları ikişer  ikişer  dağıtır mısın ?
• On yıldır vardır ayrıyım Kına dağından

Baba ocağından yar kucağından

Bir çiçek dermedim sevgi bağından

Huduttan hududa atılmışım ben.

• Yaş otuz beş yolun yarısı eder

Dante gibi ortasındayız ömrün

• Ondan ne dünyaya ne de kendisine bir hayır gelir.
• Mirastan ellişer milyar pay düşer mi dersin .

NOT: Genelde ad tamlaması oluştururken “ n ve s”  kaynaştırma harfleri kullanılır.Yalnızca  “su” kelimesi bunun istisnasıdır. Su+y+um

6) Büyük Ünlü Uyumu:

NOT: Uyumlar tek heceli ve bileşik sözcüklerde aranmaz.

NOT: Büyük ünlü uyumuna uymayan kelimelerde küçük ünlü uyumu aranmaz.

Bu uyuma  kalınlık incelik uyumu denir. Türkçede bir sözcüğün ilk hecesinde ince ünlü varsa, diğer hecelerinde  de ince, ilk hecede kalın ünlü varsa diğer  hecelerinde  de kalın olur.

• Sarı saçlarına  deli gönlümü

Bağlamıştın , çözülmüyor mihriban

Ayrılıktan zor  belleme ölümü

Görmeyince sezilmiyor mihriban

• Ben sana mecburum bilemezsin

Adını mıh gibi aklımda tutuyorum

Büyüdükçe büyüyor gözlerin

Ben sana mecburum bilemezsin

İçimi seninle ısıtıyorum

NOT:  -yor, – ken, -ki, -daş, -leyin, -(ı)mtırak gibi eklerin bu uyuma uymaz. Nedeniyse bu eklerin tek şekli vardır.  Bekliyor, sabahken, masadaki, meslektaş, akşamleyin, yeşilimtırak….

 7) Küçük Ünlü Uyumu

Bu uyuma düzlük yuvarlaklık uyumu da denir.

a)  Türkçede sadece ilk hecede o ve ö sesi olur. İkinci ve daha sonraki hecelerde kesinlikle olmaz.

b) a,e,ı,i seslerinden yine a,e,ı,i sesi gelir.  o , ö, u, ü seslerinden sonra ya u,ü  ya da  a,e,ı,i sesi gelir.

ÜNSÜZLERLE  İLGİLİ  SES  OLAYLARI:

1) Ünsüz Benzeşmesi:

                Türkçede sözcüklerde sert ünsüzlerden (p,f,s,t,k,ç,ş,h,p) sonra “d,c,g” ile başlayan bir ek gelirse bu seslerden c=ç’ ye, d=t’ ye, g=k’ye dönüşür. Yani bu sesler sertleşir.

• Çiçekten harman olmaz

Yar derde derman olmaz.

• Baskın basanındır deyip içeri girdi.
• Dün dişçiyle randevum vardı; ama unutmuşum.
• Sabahtan beri yol nedir yorgunluk nedir bilmeden çalışıyorum.
• 1955’te yaşanan bu olay herkesi üzdü.
• Türkçülük akımı 19. yüzyılda iyice güçlendi.
• Atkısını üzerine atıp sokağa çıktı.
• Farsça, Osmanlı’da çok fazla kullanılan bir dil olmuş.
• Bu olaydan sonra Allah’tan başkasına güvenmiyordu.
• Yükte hafif pahada değerli olan eşyalarımızı yanımıza alıp dışarı çıktık.

 2) Ünsüz Değişimi (Yumuşama)

Sözcük sonunda bulunan p,ç,t,k sesleri ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında yumuşayarak b,c,d,ğ dönüşürler.

• Tepeden tırnağa inceledik.
• Türkiye’nin borcu ödemekle bitmez.
• Yurdumun insanı her yönüyle güzelliklere sahip.
• İnsan hayatta bir yerlere gelecekse bileğinin hakkıyla gelecek.
• Sürekli kalemini kaybediyordu.
• Güneşin battığı yerde seni bekliyorum diyordu.
• Sen aziz şehrim! Sensiz uykusuz yaşadığımı bilmelisin.

NOT: Özel adlarda bu yumuşama özelliği olmaz.

• Cemil Meriç’in kitaplarını okudunuz mu?
• Zonguldak’a giden Başbakan  halkın sorunlarını dinledi.
• Ahmet’in bize anlattığı şeyleri dinlemeliydik.
• Gemlik’e doğru denizi göreceksin sakın şaşırma.

NOT: Bazı tek heceli  ve yabancı sözcüklerde yumuşama olmayabilir.Ünsüz yumuşaması aykırılık söz konusudur.

• Hukukun üstünlüğüne inanmalıyız.
• Cumhuriyeti biz kurduk, onu yaşatacak olanlar da sizlersiniz.
• Bu saate kadar nerede olduğunu öğrenebilir miyim?
• Kadın saçını süpürge etmişti çocukları için.
• Aşkın kanunu yazsam yeniden.
• Bu kente yalnızlık çöktüğü zaman

Uykusunda bir kuş ölür ecelsiz

• Sanatın insana olan faydaları üzerinde durmalıyız.

 3) Ünsüz Düşmesi

Türeme ve birleşme sırasında ünsüz kaybı olabilmektedir.

• minik+ cik= minicik
• ufak+cık = ufacık
• küçük + cük = küçücük
• yüksek+l= yüksel
• ast + teğmen = asteğmen
• üst + teğmen = üsteğmen
• rast + gele = rasgele
• gül +üş+cük= gülücük
• öp+üş+cük = öpücük
• alçak+cık= alçacık
• ad+daş= adaş
• kalk+dır= kaldır
• sıcak+cık = sıcacık
• büyük+cek= büyücek

4) Ünsüz Artması

Kimi tek heceli sözcükler ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında  veya ünlüyle başlayan bir sözcükle başlayan bir sözcükle birleştiklerinde bunların sonundaki ünsüzler ikizleşir.

• Hakkıdır hakka tapan milletimin istiklal.
• Her sorunun doğru  şıkkı on puandır.
• Tıbbın bu konuda yapabileceği bir şey yok.
• Hayatım boyunca seni affetmeyeceğim.
• Seni görünce kendimi daha iyi hissediyorum
• Sen merak etme, biz o işi hallettik.
• Hakim benim suçsuz olduğuma hükmetti.
• Ona reddedemeyeceği  bir teklif sunacağım.
• Her insan neden yaşlanınca hacca gidiyor.
• Zannımca yine bu işin altından yine o çıkacak.

5) N-B Çatışması

Türkçede kesinlikle b sesinden önce n  sesi gelmez. Gelirse b sesi n’yi m’ye dönüştürür.

• Çarşanba = Çarşamba
• Perşenbe = Perşembe
• Anbar = Ambar
• Çenber = Çember
• Kanbur = Kambur
• Cınbız = Cımbız
• Tenbel = Tembel
• Saklanbaç = Saklambaç
• Dolanbaç  = Dolambaç
• Penbe = Pembe
• Sünbül = sümbül

NOT:  n-b  çatışması özel isimlerde ve bileşik isimlerde olmaz. Olursa yazım yanlışı olur.

• İstanbul ,  Safranbolu , Zeytinburnu  ,  onbaşı, binbaşı, sonbahar, düzenbaz…

6) Metatez  (Göçüşme)