Varlıkların renk, biçim, tat, koku, mesafe, huy, alışkanlık, yetenek gibi çeşitli içsel ve dışsal  özelliklerini bildiren sıfatlara niteleme  sıfatı denir.

Niteleme sıfatları, özellikle betimleyici anlatımla oluşturulan metinlerde çok sık kullanılır.  Çünkü betimleme, varlıkların ayırıcı özelliklerinin dile getirilerek bunların göz önünde  canlandırılması esasına dayanır. Niteleme sıfatları da varlıkları diğer varlıklardan ayırt etmeyi

sağlayan özellikleri bildirdiklerinden betimlemelerde bu sıfatlardan sıkça yararlanılır.

Niteleme sıfatları çoğunlukla “NASIL” sorusunun cevabı olan kelimelerdir.

• Fena fikir değil, bence böyle davranalım.
• Bu mavimtırak ışığın kaynağını merak etmişlerdi.
• Ak saçlı anaların emekleri nasıl ödenir?
• İçer ide ağır bir koku vardı.
• Çalışkan ve zeki insanlar olmasaydı bu ülke de olmazdı.
• Mahallemizin şişman bakkalı, marketlere inat, hala çalışıyor.
• Çatık kaşlı patronları hiç kimse sevmez.
• Sararmış tarlaların arasından geçerek köye ulaştık.
• Geniş caddeleriyle bu kent, ülkenin gözbe­beğiydi.
• Ona bu soğuk havada dışarı çıkmaması gerektiğini söylemiştim.
• Mehtaplı gecelerde böyle şarkılar dinlenir.
• Anlamsız sorular sorma bana.
• Tıkanmış musluğu açmaya çalışıyorlardı.
• Beklenmedik misafirlere de kapımız açıktır bizim.

Niteleme  Sıfatlarında Pekiştirme

Anlamı güçlendirilmiş sıfatlara pekiştirilmiş sıfat denir. Sıfatlarda pekiştirme çoğunlukla şu şekillerde yapılır·

1. Bir niteleme sıfatının ilk hecesi bir ünlü ile bitiyorsa (Örneğin mavi) niteleme sıfatının ilk hecesinin sonuna “m, p, r, s” ünsüzlerinden biri getirilerek bir hece oluşturulur. (mas) Daha sonra bu hece niteleme sıfatının başına eklenir (masmavi). koskocaman adam, tertemiz duygular,

upuzun yol, yemyeşil gözler vb.

2. Bir niteleme sıfatının ilk hecesi bir ünsüz ile bitiyorsa(Örneğin kırmızı) niteleme sıfatının ilk hecesinin sonundaki unsuzun yerine “m, p, r. s” ünsüzlerinden biri getirilerek yeni bir hece oluşturulur (kıp). Daha sonra bu hece niteleme sıfatının başına eklenir (kıpkırmızı)

bomboş  odalar, ipince elbise vb                                                     

Pekiştirme sırasında ses türemesi gerçekleşebilir  sap-a-sağlam, düp-e-düz vb.

Niteleme Sıfatlarında Küçültme

Sıfatların anlam derecelerinde küçültme ve azaltma “-ca, -cak, -cık, -msı, -mtırak” ekleriyle yapılır·

• Büyükçe bir taş alıp adama fırlattı.
• Büyücek bir ev almayı düşünüyoruz
• Ben bu kısacık surede ne yapabilirim ki?
• Bu ekşimsi tat hoşuma gitmedi.
• Mavimtırak kazağıyla hepimizin dikkatini çekmişti.

Niteleme Sıfatlarında Karşılaştırma ve Derecelendirme

Sıfatlardaki karşılaştırma ve derecelendirmeler ya zarflarla ya da zarf görevinde kullanılan edat (ilgeç) gruplarıyla yapılır

• Bu pınarın buz gibi soğuk suyu vardır. (eşitlik dereceli niteleme sıfatı)
• Daha geniş bir oda varsa oraya geçelim. (üstünlük dereceli niteleme sıfatı)
• O , çok zeki bir öğrencidir. (aşırılık dereceli niteleme sıfatı)
• Bence en büyük güç, düşünce gücüdür. (en üstünlük dereceli niteleme sıfatı)

Niteleme Sıfatlarında Adlaşma

Bir niteleme sıfatı çekim eki aldığında ya da o sıfattan sonra gelen ad kullanılmadığında, sıfat, o adın yerine kullanılır Böylelikle bu kelime, hem bir özelliği hem de varlığın kendisini karşılamış  olur. Bu tür kelimelere adlaşmış sıfat denir Adlaşmış sıfat, aslında sıfat olmasına  rağmen cümlede ad görevinde kullanılan kelimedir Bu tür kelimelerde bir bakıma iki kelime  ürünün  özellikleri aynı anda görülür. Yani bu kelimeler bir açıdan sıfat, başka bir açıdan da ad olarak değerlendirilebilir Ad olmaları, diğer adlar gibi varlıkları, kavramları karşılamalarından, sıfat olmaları ise diğer sıfatlar gibi herhangi bir özelliği karşılamalarından kaynaklanır. Söz gelimi eski kelimesi, herhangi bir varlığı karşılamaz; bu kelime, bir nitelik bildirir. Dolayısıyla bu kelime, tür bakımından ad değil, sıfattır “Eski” kelimesi, eski düşünce, eski elbise, eski aşk tamlamalarında belirttiğimiz görevde (sıfat) kullanılmıştır. Bir de şu cümleleri inceleyelim

• Eskileri çöpe atalım
• Eskiler ne güzel söylemişler
• Eskisi, bundan iyiydi.

Bu cümlelerde “eski” kelimesinden sonra bu kelimenin niteleyebileceği herhangi bir ad kullanılmamış, bu kelime doğrudan bir varlığı karşılar duruma gelmiş, yanı ad görevinde kullanılmıştır

Sözcüklere küçüklük anlamı katmak için sözcüklerin sonuna belli ekler getirilerek yapılır.

1) Adlarda Küçültme (-cık, -cağız)

• Bir varlığın küçük olduğunu anlatmak için o varlığı karşılayan adın sonuna küçültme  eklerinden biri geti­rilir.kedicik, derecik, gölcük, adacık, yavrucuk, bebe­cik, kuzucuk, ağaççık
• Bazen sevgi anlamı da katar. anneciğim, babacığım
• Bazen acıma anlamı da katar. kadıncağız, yavrucağız
• Bazen kalıcı isimler yapar. kızılcık, gelincik, sözcük, bademcik, kulakçık, elmacık, arpacık

2) Sıfatlarda Küçültme (-cık, -cek, -ce, -(i)msi, -(i)mtırak)

ufacık oda, küçücük ev, azıcık su, incecik dal,

genişçe oda, uzunca yol, derince bir çukur,

büyücek salon, mavimsi kazak, sarımtırak kravat

3) Belirteçlerde Küçültme (-ce, -cak, -cık)

Olanları kısaca anlat

Buradan gizlice ayrılmış.

İçeri sessizce girdi.

Adam evden çabucak çıktı.

Saçını kısacık kestirmiş.

ÖRNEK SORU (1993-ÖSS)

Kimi niteleme sıfatlarının ilk ünlüsüne kadar olan bölümü, m, p, r, s ünsüzlerinden yakışanı ile bir önek haline getirilir ve sözcüğün başına eklenerek sıfat pekiştirilir.

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bu kurala uymayan bir pekiştirme sıfatı vardır?

A)  Bayram olmasına karşın caddeler ıpıssızdı.

B)  Gülünce bembeyaz dişleriyle daha da sevim­li oluyordu.

C) Köyleri, ağaçsız, yeşilliksiz, çırçıplak bir ova­nın ortasındaydı.

D) İlk kez, böylesine özü sözü doğru, sımsıcak bir insanla arkadaş olmuştu.

E)  Bu sapasağlam ayakkabıları bu kadar çabuk nasıl eskittiğini doğrusu anlayamadım.

Açıklama; Seçenekleri incelediğimizde A seçeneğindeki “ıssız”, B seçeneğindeki “beyaz”, C seçeneğindeki “çıplak”, D seçeneğindeki “sı­cak” sözcüklerinin m,p,r,s ünsüzlerinden birini alarak pekiştirmeli sıfat olarak kullanıldığını gö­rüyoruz. E seçeneğindeki “sağlam” sözcüğü­nün ise kural dışı olarak m,p,r,s ünsüzlerinden birinin yanında “a” seslisini aldığını görüyoruz. Cevap E seçeneğidir.

ÖRNEK SORU (1992-ÖSS)

Aşağıdakilerin hangisinde pekiştirmeli nitele­me sıfatları vardır?

A)  Memleket isterim

Gök mavi, dal yeşil, tarla sarı olsun

B) Eğilmiş arza kanar, muttasıl kanar güller

Durur alev gibi dallarda kanlı bülbüller

C) Koskocaman yıldızlar altında upuzun bir yol

Ve minnacık bir ev

D) Akşam, yine akşam, yine akşam

Göllerde bu dem bir kamış olsam

E)  Masa da masaymış ha

Bana mısın demedi bu kadar yüke

Açıklama: C seçeneğinde “kocaman” ve “uzun” sözcükleri p,r,s,m pekiştirme ünsüzlerinden bîri­ni alarak pekiştirmeli niteleme sıfatı olarak kulla­nılmıştır. Cevap C seçeneğidir.