Her cümle yargı bildirir. Bazı cümleler birden fazla yar­gı bildirir, bazılarında temel yargıya bağlı yan cümlecik­ler bulunabilir. Bu özelliklere göre cümlenin yapısı be­lirlenir. Cümleler yapılarına göre :

a.   Basit cümle

b.   Bileşik cümle

•  Girişik bileşik cümle

•  İç içe bileşik cümle

•  Şartlı bileşik cümle

•  Ki’li  bileşik  cümlesi

c.   Sıralı Cümle

d   Bağlı Cümle

a. Basit Cümle

İçinde bir tek yargının yüklem olarak bulunduğu cümleye denir.

• İçlerinden biri ağır ağır doğruldu.
• Çoğumuz toplantılara daha önceki yıllarda da katıl­mamıştık.
• Seni dün komşumuzun en küçük çocuğuyla okulda eşleştirmemişler miydi?

b. Bileşik Cümle

Temel cümle ve temel cümleye bağ­lı en az bir yan cümleden oluşan cümle yapısıdır.

Temel Cümle : Cümlenin yüklemidir. Cümlede anlat­mak istediğimiz asıl yargının bulunduğu bölümdür.

Yan Cümle : Temel cümleye bağlı tam bir yargı bildirmemekle birlikte kendine bağlı söz grupları bulunabilen ve bunlarla temel cümlenin bir öğesi olan bölümdür.

Bileşik cümleleri oluşturan yan cümle (bileşik cümle) çe­şitleri şunlardır:

Girişik Bileşik Cümle

Temel cümleye bağlı fiilimsinin oluşturduğu yan (bileşik) cümle çeşididir.

• Kapı çalınınca yerinden kalktı.
• Bana bu iyiliği yapardan tanımıyorum.
• Konuyu öğretmeye çalışıyoruz.
• İçeri girmeden kapıyı çal.
• Olayları sağa sola duyurmadan sorunu çözelim.
• Kimse geldiğime inanamıyordu.

•     Birden fazla fiilimsi yan cümle olarak kullanılabilir.

Bize gelenler  sizin gördüklerinizi   anlata anlata  bitiremiyor.

Anlatılanları  duyunca yanıma geldi.

NOT: Bazı cümlelerde yan cümlecik bir söz öbeği halinde yüklemin içinde de olabilir bu tür cümleler de girişik birleşik cümle sayılır.

•          Tatlı dil, her kapıyı açan bir anahtardır.(yüklem)

Ancak fiilimsi yüklemin kendisinde ise yüklem temel cümle olduğu için -cümlede başka fiilimsi yoksa- o cümle girişik birleşik cümle olmaz.

•          Öğrencinin amacı; öğrenmektir.(yüklem)

İç İçe Bileşik Cümle

Cümle içinde daha önce söylen­miş başka bir cümlenin (alıntı – aktarma cümlesi) temel yüklemin bir öğesi olarak kullanılmasıyla oluşur.

Herkese: “Sizinle burada son karşılaşmamız olacak bu.” dedi.

Sizinle bir daha görüşmeyelim, deyiverdi.

Şartlı Bileşik Cümle

Temel cümledeki yargının oluşa­bilmesi için şart ileri sürülüyorsa (-sa -se şart eki kulla­nılarak) orada şartlı bileşik cümle oluşur.

• Otobüs zamanında gelseydi biz de gecikmeyecek­tik.
• Ağaçları bilinçsizce kesersek geleceğimiz olmaz.
• Televizyonu kapatmazsanız çocuğun dikkati dağılır.
• Haberi varsa geç kalmaz.
• Gelen öğretmense bize kızacak.
• Ben giyinmeyi iyi bilirim param olsa.
• Buraları satacağım alan olursa.

•     (i)se bağlacı ile ekeylemli şart eki olan (i)se karışabi­lir.

Onlar zengin, biz ise fakiriz. (şart yoktur bağlaçtır.)

Onlar zengin ise bize yardım etsin. (şartlı bileşik cümledir.)

•     -se -sa şart eki kullanılmadan yapılan şartlı cümlele­re şartlı bileşik cümle denmez.

Eve gelince beni arasın.

Soruyu çözdü mü gitsin.

Ki’li Birleşik Cümlesi

 Temel cümleye göre herhangi bir öğe du­rumunda bulunan veya herhangi bir öğenin açıklayıcısı olan bir cümleciğin ki bağlacıyla bağlanması sonucu meydana gelmiş cümlelere ilgi cümlesi denir.

• En basit adamın aklı bile derhal kabul ediyor ki bir sanat eseri kundura gibi esvap gi­bi herhangi başka bir matah gibi tek bir insana ait ola­maz.
• Bakıyorsunuz ki bundan yıllar öncesi konu öncesi konu üzerinde yazmışlar.
• Hepimiz biliyoruz ki nesri de şiiri de kelimelerle yaza­rız.
• Gördüm ki sokakta dolaşıyorsunuz.
• Dersimi iyice ezberliyorum ki unutmayayım.

c. Sıralı Cümle

 Aslında iki ayrı cümle olan fakat an­lam ve biçim ilgisi olduğundan dolayı tek cümle gibi ya­zılan, birbirine virgül veya noktalı virgülle bağlanmış en az iki yargıdan oluşmuş cümlelere sıralı cümle denir. Sı­ralı cümlelerde en az iki yüklem bulunur. Bu yüklemler ayrı ayrı öge alabileceği gibi ortak yani iki yükleme de bağlanabilen öğeler de alabilirler. Sıralı cümle kurmak ortak öğelerin bir defa kullanılması bakımından söz ta­sarrufu da sağlar.

Sıralı cümleler ortak öge alıp almamasına göre iki çeşi­de ayrılır :

1.   Bağımlı Sıralı Cümleler

2.   Bağımsız Sıralı Cümleler

Bağımlı Sıralı Cümleler

Sıralı cümlelerde birden fazla yüklem bulunduğunu söy­lemiştik. Bir öğe bu yüklemlerin hepsine bağlanıyorsa, başka bir deyişle yüklemlerin ortak bir öğesi varsa bu tür cümleler bağımlı sıralı cümledir.

Bağımlı sıralı cümlelerde özneler, nesneler ve tümleçler ortak olabilir.

• Mart kapıdan baktırır, kazma kürek yaktırır.
• Akıl yaşta değil, baştadır.
• Sevinç, yanık topraklardaki sular gibi içe çekilmiş, yüreklere sinmişti.
• Önce soruları yazın, sonra cevaplayın.

Bağımsız Sıralı Cümleler

Ortak öğesi bulunmayan sıralı cümlelere bağımsız sıra­lı cümle denir. Bu tür cümlelerde her cümle ayrı ayrı öğeler almıştır.

• Gözleri alevlenmiş, boyu birdenbire bir dev kadar büyümüştü.
• Bahar geldi, çiçekler açtı.
• Kapı açıldı, içeriye Ahmet girdi.

d.   Bağlı Cümle

Bağlı cümle aslında sıralı cümlenin farklı bir biçimidir. Bağlı cümle en az iki cümlenin herhangi bir bağlaçla birbirine bağlanması ile oluşur. Sıralı cümlede cümlele­ri bağlayan virgül yerine, bağlı cümlede bağlaç kullanı­lır.

• Bütün arkadaşları geldi fakat Ayşe henüz gelmedi.

• Çiçekler açtı ve biz mutlu olduk.
• Buraya geldik çünkü sana değer veriyoruz.

Çok soru çözdük ama bu kadar güzel soruları ilk kez çözüyorum.

1)      Yeniden baktım “Başaklar” tablosuna. Belli ki rüzgar var, başaklar eğilmiş. Başakların kimisi yanındakine yaslanmış, kimisi baş başa vermiş. Kırılacak gibi büküleni de, usulca eğileni de var. Dimdik duran başak görünmüyor hiç.

Bu parçada aşağıdaki cümle türlerinden hangisi yoktur?

A) Ad (isim) cümlesi

B) Eksiltili cümle

C) Sıralı cümle

D) Bileşik cümle

E) Basit cümle

2)      Aşağıdakilerin hangisinde verilen dizeler basit cümle oluşturmaktadır?

A)   Mustafa Kemal barış olmuş

Gürül gürül akan ırmaklarda

B)   Mustafa Kemal özgürlük olmuş

Özgürlük diye çarpan yüreklerde

C)   Mustafa Kemal bereket olmuş

Uzanıp giden bu topraklarda

D)   Mustafa Kemal türkü olmuş

İnanmış dudaklarda

E)   Mustafa Kemal ülkü olmuş

Uzak yakın bütün bayraklarda

3)      Aşağıdaki dizelerden hangisi bitmiş bir cümle durumundadır?

A) Gecenin koyu karanlığında

Rüzgarda sokak korkusu

B) Çiçek açmayı deniyordu

Bahçemizde erik ağacı

C) Uğraşma boşuna şiir yazamazsın

Bu kadar maviyken gökyüzü

D) Bana bu kadar açık söylemedi

Güzel olduğunu yaşamanın

E) Gökyüzünün maviliğine akarak

Savruldu sonsuza ışık hızım

4)      Aşağıdaki atasözlerinden hangisi yüklemine göre diğerlerinden farklıdır?

A)      Gönül kimi severse güzel odur.

B)       Göz görür, gönül ister.

C)       Her damardan kan alınmaz.

D)      Azı bilmeyen çoğu hiç bilemez.

E)       İşten artmaz, dişten artar.

5)      Aşağıdakilerden hangisi bir ünlem cümlesidir?

A)      Ne kadar da yaramaz bir çocuk.

B)       Havalar yavaş yavaş ısınıyor.

C)       Bu kitabı yeni aldım.

D)      Yemeğimi henüz yemedim.

E)       Yarın geziye çıkabiliriz.

6)      Aşağıdakilerin hangisinden yüklem olumsuz olduğu halde cümlenin anlamı olumludur?

A)      Sizin nasıl çalıştığınızı hiç bilmez miyim?

B)       Bu toplantıya siz de katılmaz mısınız?

C)       Nereye gideceğiniz size hiç mi söylenmez?

D)      Geç kalacağınızı haber vermez misiniz?

E)       Hava güzel olsa da mı gelmezsiniz?

7)      Aşağıdakilerin hangisinde, virgülden önceki bölüm eksiltili bir cümledir?

A)      Dalaman’ dan sonra Marmaris’ te bir çay molası, ardından dağlara tırmanıyoruz.

B)       Şoförlere kök söktüren bir yolmuş bu, ama güzelliğine diyecek yok.

C)       Keskin virajlar aşıyoruz durmadan, her tırmanışta bir başka güzellik çıkıyor karşımıza.

D)      Günlük ağaçların kokusu dağları tütsülüyor, doğanın güzelliğini bastırıyor durmadan.

E)       Altmış kilometre sonra dağlar geride kalıyor artık, birden bembeyaz bir tatil köyüne varıyoruz.

8)      Aşağıdakilerin hangisi bağımsız sıralı cümledir?

A)      Yağmur sicim gibi yağıyor, yolları yıkıyordu.

B)       Bulaşıkları ben yıkıyorum, o duruluyor.

C)       Çantasını kimselere vermez kendi taşırdı.

D)      Dallardan dökülen armutları topluyor, sepetlere dolduruyorduk.

E)       Trafik tamamen tıkanmıştı, araçlar yerlerinden kımıldamıyordu.

9)      (I) Uzun kumsalın kenarından Köyceğiz Gölü’ ne uzanan Dalyan’ a giriyoruz. (II) Kaplumbağalar ve yuvaları korunuyor burada elbette. (III) Plaja teknelerle gelinip akşamüstü yine Dalyan’ a teknelerle geri dönülüyor. (IV) Kumsal  geceleri asıl sahiplerine kalıyor. (V) Sazların arasında sabahtan akşama tekneler gidip geliyor.

         Yukarıdaki numaralanmış cümlelerden hangisi öğelerinin dizilişi yönüyle farklıdır?

A) I       B) II         C) III          D) IV          E) V

10)   Havalar ısındıkça meydan, sessizliğini yitiriyor. Ama çevredeki yapılar yine bomboş sanki. Çeşmelerden sular aynı yavaşlıkta akıyor hep. Artık bütün milletler buraya geliyor. Amerikalılar tüm lokantaları sarmış, durmadan yiyorlar. İngilizler iki katlı otobüslerle gelip  tek tek meydana akıyorlar. Bütün insanlar çok keyifli.

         Bu parçada aşağıdakilerden hangisinin örneği yoktur?

A)       Bileşik fiil cümlesi

B)       Basit isim cümlesi

C)       Basit, devrik fiil cümlesi

D)       Bağımlı sıralı cümle

E)        Bileşik, devrik, isim cümlesi

11)   Aşağıdaki dizelerin hangisi yüklemine göre diğerlerinden farklıdır?

A)      Sarsıldı uzaktan saat sesleri

B)       Önümde canlandı bütün bir senem

C)       Sonsuz bir hicrandı bütün nasibi

D)      Hatırlattı bana sisli göklerden

E)       Düşündüm senin son geceni

12)   (I) Nerede okumuştum ya da kimden duymuştum iyice anımsamıyorum, aptal kutusu diyorlarmış televizyona. (II) Ancak aptalları kendine bağlıyor, onları büyülüyormuş büyük ölçüde. (III) Eğer bu ad bir gerçeği yansıtıyorsa, doğrusu toplumumuzun büyük bölümü bu sınıfa girer. (IV) İnsanlarımızda televizyona karşı aşırı bir düşkünlük, aşırı bir ilgi var. (V) İyi program, kötü program ayırımı yapmaksızın, önlerine geleni büyük bir merakla izliyorlar.

         Bu parçada numaralanmış cümlelerin hangisi basittir?

A) I       B) II         C) III          D) IV          E) V

13)   Bu, hayatımda gördüğüm en güzel tabloydu.

         Bu cümlenin olumsuz, soru ve devrik şekli aşağıdakilerden hangisidir?

A)      Bu hayatımda gördüğüm en güzel tablo değil miydi?

B)       Hayatımda gördüğüm en güzel tablo muydu?

C)       Bu değildi, hayatımda gördüğüm en güzel tablo.

D)      Bu değil miydi, hayatımda gördüğüm en güzel tablo?

E)       Bu muydu, hayatımda gördüğüm en güzel tablo?

14)   Aşağıdakilerden hangisi yapıca diğerlerinden farklıdır?

A)      Onbaşı koruk yer, oğlunun dişi kamaşır.

B)       Kurt kocayınca köpeğin maskarası olur.

C)       Kusursuz dost arayan, dostsuz kalır.

D)      El elin eşeğini türkü çağırarak arar.

E)       Ateş olmayan yerden duman çıkmaz.

15)   Aşağıdaki cümlelerden hangisi, anlamına göre diğerlerinden farklıdır?

A)      Aslında ben bu mahalleyi sevmiyor değilim.

B)       Elektrik  hatlarındaki sorunlar giderilemedi.

C)       Bu soğuk havada hiç pikniğe mi gidilir?

D)      Bize ne mektup yazıyor ne telefon ediyor.

E)       Sokaklar bir haftadır temizlenmiyor.