Tanzimat şiiri denildiğinde elbette ki şairlerini  ve dönemlerini  bir bütünlük içerisinde düşünmek doğru olmaz.  Birçok  şair aynı şeyi savunmuşlar ama birkaçı savunduğunu yapabilmiştir  ya da birinci dönemi ile ikinci dönemi  birbirine zıt anlayışlar çerçevesindedir. Buna göre;

Dil  ve Anlatım Bakımından

• Tanzimat edebiyatı yazarları anlayış gereği halkı eğitmeyi amaç edindiklerinden  dilde sadeleşmeyi savunmuşlardır.Bunun için dilimize girmiş  olan Arapça  ve Farsça kelimeler yerine halkın anlayabileceği kelimelerin  kullanılması belirtilmiştir. Yalnız Tanzimat şairleri arasında bir birliktelik olmadığı için birçok yazarımız bunu başaramamıştır. Bu noktada Şinasi hariç tutmak gerekir
• NOT: Tanzimat’ın birinci döneminde dilin sadeleşmesi  ve halkın anlayacağı dilin kullanılması gerektiği söylense ikinci döneminde  bu söylem kesinlikle terk edilmiştir.
• Tanzimat’ın birinci döneminde “sanat halk için ” yapılırken Tanzimat’ın ikinci döneminde “sanat için sanat” yazılmıştır.
• Tanzimat’tan önce Divan edebiyatında sanatlı söyleyiş hakimdi. Şairler için “Ne anlattığın değil, nasıl anlattığın ” önemliydi. Tanzimat’ta -özellikle birinci döneminde- “Nasıl anlattığın değil, ne anlattığın ” önemli olmaya başlamıştır.

İçerik Bakımdan

• Tanzimat edebiyatı içerisindeki şiirde görülen en önemli özellik içerik yönünden eşitlik, özgürlük, hak, adalet,  müsavat  gibi kavramların kullanılması olmuştur.Tanzimat şiirinin öncesi Divan edebiyatıdır ve Divan şiirinde aşk ,kadın, şarap ,güzellik gibi rindane konular görülürken Tanzimat’ta bu konular yerini özgürlük, adalet kavramlarına bırakmıştır.

NOT: Tanzimat’ın birinci döneminde yeni kavramlar şiire konu olmuşken hatta şiirin konusu genişlemişken Tanzimat’ın ikinci döneminde Abdülhamit’in baskısından dolayı şairler bireysel (ölüm,tabiat,sevgi) konulara bırakmıştır.

• Şiirde parça bütünlüğü yerine konu bütünlüğü sağlanmıştır. Yani Divan şiirinde gazelin her beyti farklı bir konuyu işlerken Tanzimat’ta şiirin bütünü aynı konuyu işlemiştir. (Hem şekil hem de içerik)

Şekil Bakımından

• Şekil bakımından yine Divan edebiyatı nazım biçimleri kullanılmıştır. Gazel, kaside, şarkı gibi türler kullanılmıştır.Tanzimat’ın ikinci döneminde ufak tefek Divan edebiyatı çizgisinden kopmalar başlamıştır. Özellikle Abdülhak Hamit Tarhan’ın Batı edebiyatındaki nazım biçimlerini kullanması bu doğrultudadır.
•  Şekil bakımından değişiklik olarak verilmesi gereken özelliklerden biri şiirde başlık kullanılmasıdır. Divan edebiyatında başlık kullanılmaz, eğer şair gazel yazıyorsa redifinden kaside yazıyor yazdığı kişinin ismiyle bilinir.(Gül redifli gazel, Sümbül kasidesi gibi)Bütün gazeller  divanın gazel  bölümünde yer alırdı ve hepsinin ismi gazel olurdu. Tanzimat’tan  sonra şiire başlık konulmaya başlandı. Hürriyet Kasidesi , Vaveyla , Makber gibi.

NOT: Tanzimat şiirinde  önemli bir özellik de kaside kullanılmış ama kasidenin bölümleri atılmıştır. Özellikle Namık Kemal, Hürriyet Kasidesi’nde kasidenin bölümlerini terk edip konusu bakımından da din veya  büyüğünü değil  soyut bir konu olan hürriyeti övmüştür.

•  Şekil bakımından  vurgulanması gereken ikinci özellik şiire başlık konulmasıyla birlikte artık mahlas kullanılması kısmen terk edilmeye başlanmıştır.Çünkü başlık eserin kime ait olduğu gösterir ve mahlasa gerek yoktur.Bu durum Tanzimat’ın birinci döneminden nadiren görülürken ikinci döneminde ve özellikle Servet-i Fünun döneminde de sıklıkla görülür.
• Tanzimat döneminde Batı’dan yapılan tercüme şiirler ileriki dönemde yeni nazım şekillerinin kullanılmasına  katkıda bulunmuştur. Bu türler Tanzimat’ta kullanılmasa da sone , terza-rima ve triyole gibi türlerin  Servet-i Fünun döneminde kullanılması Tanzimat dönemindeki çevirilerle olmuştur.

• Her iki dönemde de romantizm akımından etkilenilmiştir ve bu doğrultuda eserler verilmiştir.(Bu maddeyi başlıklardan bağımsız değerlendirmek lazım diye düşünüyoruz.)

Şinasi (1828–1871):Tercüman-ı Ahval, Tasviri Efkar, (Gazete) Müntehabat-ı Eş’ar (Şiir) Durub-u Emsal-i Osmaniye, (Atasözü) Tercüme-i Manzume (Çeviri Şiir) Müntehabat-ı Tasvir-i Efkar. (Mak.).

Namık Kemal(1840–1888)Vatan Yahut Silistre, Zavallı Çocuk, Akif Bey, Gülnihal, Celalettin Harzemşah, Kara Bela (Tiyatro) İntibah(Sergüzeşti Ali Bey, Son Pişmanlık)Cezmi(Tarihi Roman)Tahrib-i Harabat, Takip(Eleştiri)Hürriyet, İbret(Gazete)

Ziya Paşa(1825–1880)  Eş’ar-ı Ziya, Şiir),Zafername(Yergi) Harabat(Antoloji)Defter-i Amal(Anı)Terkib-i Bent, Terci-i Bent

Recaizade Mahmut Ekrem(1847-1914)  Zemzeme, Nağme-i Seher, Yadiğar-ı Şebab, Pejmürde, Nijad Ekrem(Şiir)Araba Sevdası(Roman)Muhsin Bey, Şemsa(Hikaye)Atala, Vuslat, Afife Anjelik, Çok Bilen Çok Yanılır(Tiyatro)Talim-i Edebiyat.

Abdülhak Hamit Tarhan(1852-1937) Makber, Ölü, Halce; Bunlar O’dur, (Şiir)Sahra(İlk Pastoral Şiir) Eşber; Tezer ,Tarık ,Liberte; İçli Kız, Nazife,Sardanapal,Duhter-i Hindu, Finten (Manzum-Mensur Tiyatro)

Samipaşazade Sezai (1860-1936:Sergüzeşt,(Roman) Küçük Şeyler (İlk Küçük Hikaye) Rümuz-ul Edep ve İclal

Nabızade Nazım(1862-1893) Karabibik, Zehra

Ahmet Vefik Paşa(1823-1891) Tarih-i Osmani, Secere-i Türki, Lehçe-i Osmani

Ahmet Cevdet Paşa(1822-1895) Kavaid-İ Osmaniye, Belağat-I Osmaniyye

Ali Bey(Direktör)(1844-1889): Geveze Berber, Letafet, Ayyar Hamza, Memiş Ağa,(Tiyatro)Lehçe’tül Hakayık.

Muallim Naci(1850-1893) Ateşpare, Şerare; Firuzan (Şiir)Ömer’in Çocukluğu (Anı)Lügat-ı Naci (Sözlük) Demdeme.

Ahmet Mithat Efendi(1884-1912) Henüz On Yedi Yaşında, Yeniçeriler; Felatun Bey ile Rakım Efendi; Hasan Mellah; Hüseyin Fellah; (Roman) Letaif-i Rivayet.(İlk Öykü)