IŞIK MOTİFİ

• Işık, destanlara aydınlık veren dini bir motiftir.
• Destanların büyük kahramanları ve onların evlenecekleri kadınlar çok defa kutsal bir ışıktan doğarlar.

AĞAÇ MOTİFİ

• Ağaçlar yok edilmesin diye destanlarda kutsallaştırılmıştır.
• İnsanın yaratılışı ile ilgili bir Türk efsanesinde Tanrı, yeryüzündeki dokuz insan cinsini, bu insanlardan önce yarattığı dokuz dallı bir ağacın gölgesinde barındırmıştır.

OK VE YAY MOTİFİ

• Ok ve yay da Türk toplum geleneğinde zamanla savaş silahı ol­manın üstünde hukuki bir sembole olma özelliği de kazanmıştır.
• Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey’in tuğrası ok ve yaydan meydana ge­tirildiği gibi yine yaptırdığı bir caminin mihrabında ok ve yay motifi işletmiştir.

GEYİK MOTİFİ

• Türk kültüründe kutsal olarak bilinen hayvanlardan biri de geyik­tir. Bu nedenle Anadolu’nun çeşitli yerlerinde geyik avlamanın uğursuzluk, hatta felaket getireceğine inanılır.

AT MOTİFİ

• Destan kahramanının yanında yer alan at, bütün Türk destan rivayetlerinde olağanüstü özelliklere sahip olarak su ruhundan türer.
• Türkler, atların denizden çıkan, dağdan inen ya da gökten, rüzgârdan, mağaradan gelen kutsal aygırlardan türediğine de inanırlardı.
• Bazı destan kahramanları ve atları şunlardır: Battal Gazi -Askâr Köroğlu – Kırat Oğuz Kağan – Alaca At Alpamış – Bayçipar Er Töstük – Çal Kuyruk Ediğe – Timçavar

RÜYA MOTİFİ

• Rüyalar destan kahramanlarının hareket tarzlarının tayinine ve ge­lecekteki olaylardan haberdar olmalarına yaraması bakımından des­tanlarda önemli bir yer tutar.
• Türk destanlarında ilk rüya motifine Alp Er Tunga‘ya bağlanan Oğuz destanında Uluğ Türk tarafından görülen rüyada rastlanmaktadır.

MAĞARA MOTİFİ

• Eli ayağı kesilerek bir bataklığa bırakılan çocuğun, bir dişi kurt ta­rafından denizin kıyısındaki bir mağaraya kaçırılması. Bazı kah­ramanların mağaraya sığınıp tek başına orada yaşaması, atın bir mağarada şekil alması, atın bir mağaraya girerek kaybolması gibi unsurların Türk destanlarında kullanılması mağara motifinin öne­mini göstermektedir.

SİHİR MOTİFİ

• Türk destanlarında sihir motifi de önemli yer tutmaktadır.
• Uygur Destanı’nda yurt bütünlüğünün ve halk saadetinin sim­gesi olarak bilinen bir “YADA TAŞI” rivayeti bulunmaktadır. İslâmiyet’ten sonraki Türk destanlarında bu sihir unsuruna çok yer verilmiştir.
• Örneğin; Battal Gazi destanında Battal Gazi ile kâfirler savaşır­ken meydana bir cadı girer ve karşısına çıkan Müslüman’a karşı efsun okuyunca Müslümanların elleri bağlanır, etrafı sularla kap­lanır. Aynı destanın bir başka yerinde de yine bir cadı ağzından ateşler saçan yanındakilerle Battal Gazi’ye karşı gelir, efsun oku­duğu bir tasın içindekini Battal Gazi’ye atınca Battal Gazi’nin et­rafını alevler kaplar. Ateşin içinden çıkan bir ejderhayı da Battal Gazi okuduğu bir dua ile etkisiz kılar ve sihir bozulur.

KURT (GÖKBÖRÜ) MOTİFİ

• Destanlarda kurt Türk’ün hayat ve savaş gücünün bir simgesi ola­rak belirtilmiştir.

KIRKLAR MOTİFİ

• Türklerin önem verdiği, ona kutsal bir nitelik kazandırdıkları sayı­ların başında kırk gelmektedir.
• Kırk günde yürümek, kırk günde konuşmak. Kaf Dağı’nın etrafı­nı kırk günde dolaşmak, verdiği şölende kırk kulaç yüksekliğinde direk diktirmek, kırk masa hazırlatmak, kırk alp yiğitle savaşa gitmek gibi.
• Görünmez âlemden gelen kırklar motifi Danişment Gazi, Battal Gazi ve diğer mistik destanlarda üç değişik şekilde sergilenir.

a) Kırk sayısı ile bazı eşya ve davranışlar sınırlanır.

b) Destanlarda kahramanın etrafında meydana gelmiş kırk alp gü­cünü ortaya koyar.

c) Kırklar motifi ile görünmez âlemden gelen koruyucu, güç verici, kutsallığa erişmiş şahıslar ifade edilir. Alpların yanında bulunan bu kırk yiğit, uşak ya da köle olmayıp hepsi de bey soyundandır.

HIZIR MOTİFİ

• Türk halk kültürünün önemli bir öğesi olan Hızır motifi, destanları­mızda destan kahramanına yol gösterip yardım eder. Hızır inancı halen halk arasında Hızır efsaneleri olarak anlatılıp varlığını ve yaygınlığını korumaktadır.

Destan motifleri çoğunlukla kutsal kaynaktan gelmek­te ve böyle kabul edilmektedir. Destanlardaki motifle­rin, Türklerin inancı ve yaşantısı ile sıkı bağları vardır. Bu bakımdan destan motifleri kutsal özellikler taşır.

Türk destanlarında ortaya çıkan motifler şunlardır:

• Gök börü (bozkurt) motifi:Eski Türklerde, Şamanizm inancında gök börü Türk’ün hayat ve savaş gücünün bir simgesidir. Türklerin bay­raklarında, otağlarında mo­tif olarak kullanılmıştır. Gök börü, yol göstericidir, kimsesiz çocuk için anadır. (Bozkurt destanı)
• Ağaç motifi: Ağaç insanlar için çok önemlidir. Türk­ler, destanlarında ağacı kutsallaştırarak onun yok edilmesinin önüne geçmiştir. İnsanlığın yaratılışı hakkındaki Türk düşüncesine göre Tanrı, yeryüzün­deki dokuz insan cinsini, bu insanlardan önce ya­rattığı dokuz dallı bir ağacın gölgesinde barındırmış­tır. Önce yerden dokuz dallı ağacı yükseltmiş, son­ra her dalın altında bugünkü insanlığın ilk ataların­dan birini yaratarak, bu dokuz insana ağaç gölge­sinde barınmayı bir yaratılış bilgisi hâlinde vermiştir. Oğuz Kağan Destanı’nda, Oğuz Kağan’ın evlendi­ği ikinci karısı, göl ortasında bir ağacın kovuğunda yaratılmıştır. Ergenekon Destanı’nda Türkler, mey­ve veren ağaçların kesilmesini kesinlikle yasakla­mışlardır.
• Işık motifi: Destanlarda semavi-dinî bir motiftir. Türk boylarını yönetecek kahramanlar ve onların evlenecekleri kadınlar çoğu zaman bir ışıktan do­ğarlar. Oğuz Kağan Destanı’nda Oğuz Kağan ma­vi bir ışığın içinden çıkan kadınla evlenir. Yine bu destanda Oğuzlara yol gösteren bozkurt da bir ışıktan doğmuştur.

• At motifi: Destan kahramanlarının en vefalı arka­daşı, attır. Kahramanın iyi bir ata sahip olması işini kolaylaştırır. Kahraman zor durumda kalınca at ona yardım eder. At sevgisi İslam sonrası destanlarda da görülür. Atın en fazla öne çıktığı destan, Köroğ-lu Destanı’dır.
• Düş motifi: Destan kahramanları gelecekle ilgili neler yapması gerektiğini düşünde görür ve ona göre hareket eder. Bu yüzden düş motifi destanlar­da önemli bir yere sahiptir. Oğuz Kağan Desta­nı’nda Uluğ Türk’ün gördüğü rüyaya göre Oğuz boylarının geleceği ve teşkilatlanması yapılmıştır.
• Kırklar motifi: Türk destanlarındaki yaygın motif­lerden biri de “kırk yiğit” ve “kırk kız” motifidir. Sa­vaşlarda, eğlencelerde, evlenmelerde Alpler “kırk yiğit”leri yanlarından ayırmamışlardır.
• Mağara motifi: Destanlarda mağara, “kurtacırı -sığmak” ve “doğurucu-ana” özelliği ile görülür.
• Pir motifi: Türk destanlarında hakanların akıl da­nıştıkları, görmüş-geçirmiş, bilgili, irfan sahibi yaş­lı kişiler vardır. Oğuz Kağan destanındaki Uluğ Türk, Oğuz Kağan’ın akıl hocasıdır. İslam sonrası destanlarda bu kişiler “Hızır” veya “pir-i fâni” ola­rak görülür.