YÜKLEMİNİN TÜRÜNE GÖRE CÜMLELER

a) İsim Cümlesi

Yüklemi isim ya da isim soylu olan cümlelerdir.

Ör: Dost, dostun eğerlenmiş atıdır.

Gönül kimi severse güzel odur.

Bu mevsime göre hava çok güzel.

NOT: Yüklemi fiilimsi olan cümleler isim cümlesidir.

Dua, ruhun Allah’la buluşmasıdır.

At binenin, kılıç kuşananındır.

NOT: “-dır” ekeylemi isim cümlelerinde görevini yaptıktan sonra düşebilir.

İyilik er kişinin kârı (dır)

Adana’nın yolları taştan (dır)

b) Fiil Cümlesi

Yüklemi çekimli fiillerden oluşan cümlelerdir.

• Rüzgar eken, fırtına biçer.
• Gerçek cenneti gönlümde seyrettim bu akşam.
• Yüreğinizdeki arkadaşlığın sıcaklığını duyun.
• Yavaş yavaş kaybolacak bindiğin tren.

NOT: Kimi sözcükler sesteş olma özelliğine sahiptir.Bu tür sözcüklerin yüklem olarak kullanıldığı cümlelerde, anlamlarına ve görevlerine bakılır.

Bana uzatılan bir güldü.(ad)

O, durmadan güldü.(fiil)

Evin geniş bir salonu vardı.(ad)

O, biraz önce eve vardı.(fiil)

ANLAMLARINA GÖRE CÜMLELER

a) Olumlu Cümle :Yüklemi anlamca olumlu cümlelerdir.

b) Olumsuz Cümle : Yüklemi anlamca olumsuz cümlelerdir. İsim cümleleri “yok,değil,-sız” ile fiil cümleleri ise “-ma,-me” ile olumsuz yapılır.

Bu gece burdan gitmeliyiz.

Bu gece burdan gitmemeliyiz.

Masada kitap var.

Masada kitap yok.

Yemek çok tuzlu.

Yemek çok tuzsuz.

Bu kasaba çok güzel.

Bu kasaba güzel değil.

NOT: Bazı cümleler biçimce olumsuz oldukları halde anlamca olumludurlar.

Ör: Mağazamızda yok yok. (her şey var.)

Yüreğimde sana karşı sevgi yok değil. (var)

Sana hak vermiyor değilim.(veriyorum)

Artık burada kimsesiz değilim.(kimsem var)

Sizin nasıl çalıştığınızı hiç bilmez miyim? (bilirim) (98- ÖYS)

NOT: Bazı cümleler biçimce olumlu oldukları halde anlamca olumsuzdurlar.

• Ne doğan güne hükmüm geçer ne halden anlayan bulunur.
• Gel de bu işin içinden çık.
• Öyle sinirli ki yanına yanaşabilirsen yanaş.
• Böyle bir zamanda eğlenmeyi nasıl düşünebilirim?

c) Soru Cümleleri

İçinde soru unsuru bulunan cümlelerdir.

• Neden saçların beyazlamış arkadaş?
• Çocuklara ne aldın?
• Sana da bir çektiren mi var?
• Nasıl bir hayat düşlüyorsun?

NOT: İçinde soru eki ya da soru sözcüğü bulunmamasına karşın, gerçek anlamda soru kavramı taşımayan, yanıt gerektirmeyen soru cümlelerine “sözde soru cümlesi” denir.

• Hani o sazlı sözlü toplantılar?
• Ne anlatacağımı size mi soracağım?
• Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki feda?
• Tuzluğu uzatır mısın?

d) Ünlem Cümlesi

Heyecan, korku, acıma… gibi çeşitli duyguları yansıtan cümlelerdir.

• Bu ne muhteşem bir manzara!
• Ah, o gençlik yıllarım!
• Eyvah, elim kesildi!
• Senin gibi adam olmaz olsun!

ÖĞELERİNİN DİZİLİŞİNE GÖRE CÜMLELER

a) Kurallı (Düz) Cümle

Yüklemi sonda bulunan cümledir.

• Sağ elinin verdiğini sol elin duymasın.
• Dedikodu basit ruhlu insanların işidir.
• Ceylanların ürkmediği pınarlar düşlüyorum.

b) Devrik (Kuralsız) Cümle

Yüklemi sonda olmayan cümledir.

• Dalgalan sende şafaklar gibi ey şanlı hilal!
• Su iner yokuşlardan hep basamak basamak
• Bir mahzunluk var o boyun büküşte.
• İnanma dostuna, saman doldurur postuna.

c) Eksiltili Cümle

Yüklemi söylenmeyip, zihinde tamamlanabilen cümlelerdir.

• Her şeyin yenisi, dostun eskisi… (makbuldür)
• Ekmek elden su gölden… (gelir)
• harman yel ile düğün el ile … (olur)

YAPILARINA GÖRE CÜMLELER

A) Basit Cümle

Tek yargıyı bildiren cümlelerdir.

• Delikanlı sevgi insanıdır.
• İnsan alışkanlıklarının çocuğudur.
• Tatlı dil yılanı deliğinden çıkarır.

B) Bileşik Cümle

Bir cümle ile ona bağlı bir ya da birden çok yan cümlecikten oluşan cümlelerdir.Yan yargılar; fiilimsilerden, iç cümlelerden, şart eki almış sözcüklerden oluşabilir.

1) Girişik Bileşik Cümle

Yan cümlecikleri fiilimsilerle kurulan cümlelerdir.

• Onu görmek büyük bir şanstı. (özne)
• Derse geç gelmeyi alışkanlık haline getirmişti.(nesne)
• Gelen gideni aratırmış.(özne- nesne)
• Kendisini eleştirenlere teşekkür etti.(d.t.)
• Çocuk koşarak yanımıza geldi.(z.t.)
• İlaç almak için geldi.(e.t.)

2) İç İçe (Kaynaşık) Bileşik Cümle

Bir temel cümle ile ona bağlı bir iç cümlecikten oluşan cümlelerdir.

• Sevgisiz toplum olmaz, derdi.
• Şair, “Çiçekler baharda açar.” diyordu.
• Bana, seni dershaneden ararım, dedi.
• Yarın erken gelirim, dememiş miydiniz?

3) Koşullu (Şartlı) Bileşik Cümle

Yan yargısı dilek-şart kipiyle (-sa,-se) çekimlenmiş cümlelere denir.

• Planlı çalışırsan, kazanabilirsin.
• İnsan melek olsaydı, cihan cennet olurdu.
• Hava güzel olursa pikniğe gideriz.

NOT: Koşullu bileşik eylemler “-dıkça” eki ve “mi” soru edatıyla da bağlanabilirler.

Ör: Seni gördükçe eski günleri hatırlıyorum.

Düşünce özgürlüğü olmadı mı demokrasi gelişemez.

4) Ki’li Bileşik Cümle

Birden çok yargının “ki” bağlacıyla bağlandığı cümlelerdir.Bu tür cümlelere “ilgi cümlesi” de denir.

• Siz onların kutsallarına dokunmayın ki onlar da sizin kutsallarınıza dokunmasınlar.
• Duydum ki unutmuşsun gözlerimin rengini.

Sıralı Cümle

Aralarında anlam ilgisi bulunan en az iki cümlenin virgül ya da noktalı virgülle bağlanmasıdır.

1) Sıralı Bağımsız Cümleler

Birden çok cümleden oluşan; fakat hiçbir öğesi ortak olmayan cümlelerdir.

• Geldik, yoktunuz.
• İyilik unutulur; kötülük unutulmaz.
• At ölür, meyden kalır ; yiğit ölür , şan kalır.

2) Sıralı Bağımlı Cümleler

Aralarında öğe ortaklığı bulunan cümlelerdir.

• Dost başa, düşmen ayağa bakar.(yüklem ortak)
• Geldik, bulamadık.(özne)
• Arkadaşını çok seviyor, her zaman arıyor.(özne ve nesne)

3) Bağlı Cümle

Birden çok yargının bağlaçla bağlandığı cümlelerdir.

Ör: Yenildik ; ama eğilmedik.

Öğrenciler geldi; fakat öğrenciler gelmedi.