İçindekiler
Türkçede Başlıca Ses Olayları
ÜNSÜZLERLE İLGİLİ SES OLAYLARI
Ünsüz Benzeşmesi (Ünsüz Sertleşmesi / Ünsüz Uyumu)
Sert ünsüzlerden biriyle (f, s, t, k, ç, ş, h, p) biten bir sözcükten sonra yumuşak ünsüzle c, d, g başlayan bir ek gelirse ekin başındaki yumuşak ünsüzler ç, t, k şeklinde değişerek sertleşir.
| kitap – | cı | kitapçı |
| kadayıf – | cı | kadayıfçı |
| balık – | cı | balıkçı |
| bilmiş – | cesine | bilmişçesine |
| külah – | da | külahta |
| İzmit’ – | den | İzmit’ten |
| 2014′ | de | 2014’te |
| üret- | gen | üretken |
| seç – | gi | seçki |
| yetiş – | gin | Yetişkin |
| et | gi | etki |
| yet | gi | yetki |
| tep | gi | tepki |
| at | gı | atkı |
NOT 1: Bazı tek heceli sözcüklerde yumuşama olmaz.
tek-i, sap-ı, ip-i, top-u, süt-ü, at-ı, suç-u…
NOT 2: Özel adlarda yazarken yumuşama olmaz, konuşurken olur.
Ayvalık’a, Tarık’ın, Haliç’e, Şahap’ın, Murat’a…
NOT 3: Bazı yabancı sözcüklerde yumuşama olmaz.
millet-e, hukuk-u, ceket-i, merak-ım, evrak-ı…
NOT 4: Bazı türemiş sözcüklerde yumuşama olmaz.
kesit-i, yapıt-a, özet-i, anın yakıt-ı…
Ünsüz Yumuşaması (Değişimi)
Süreksiz sert ünsüzlerden biriyle (p, ç, t, k) biten bir sözcükten sonra ünlüyle başlayan bir ek gelirse süreksiz sert ünsüzler yumuşayarak b, c, d, g, ğ ‘ye dönüşür.
| yargıç – a | yargıca |
| ilaç – im | ilacım |
| şerit – e | şeride |
| git – ip | gidip |
| denk – im | dengim |
| yumak – ı | yumağı |
| çorap – ı | çorabı |
| matkap – ım | matkabın |
Ünsüz Türemesi
Bazı sözcüklerde, “olmak” veya “etmek” yardımcı eylemiyle birleşik eylem oluşturulduğunda ya da bu sözcüklere ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde ünsüz türemesi görülür.
| af + etmek | affetmek |
| his + etmek | hissetmek |
| red + etmek | reddetmek |
| hal + olmak | hallolmak |
| zan – ımca | zannımca |
| hat – ınızın | hattınızın |
NOT: İki sessizin yan yana geldiği her sözcükte ünsüz türemesi olmayabilir.
taşsız, passız, süssüz, sessiz, hissiz… hisse, yassı, madde, cadde, elli, belli, telli…
Ünsüz Düşmesi
Ünsüzüyle biten bazı sözcükler -cık, -cik, -cuk, -cük, -cek, -cak, eklerinden birini aldığında, sondaki k ünsüzü düşer.
| ufak – cık | ufacık |
| tefek – cik | tefecik |
| küçük -I – mek | küçülmek |
| büyük – cek | büyücek |
| alçak – cık | alçacık |
| alçak -I – mak | alçalmak |
| yüksek – l – mek | yükselmek |
Dudak Ünsüzlerinin Benzeşmesi
Dudak ünsüzlerinden olan b, kendinden önce gelen diş ünsüzü olan n‘yi dudak ünsüzü olan m’ye dönüştürür.
| saklanbaç | saklambaç |
| dolanbaçlı | dolambaçlı |
| tenbel | tembel |
| penbe | pembe |
| sünbül | sümbül |
| tanbur | tambur |
NOT : Özel adlarda ve birleşik sözcüklerde dudak ünsüzleri benzeşmesi kuralı uygulanmaz. İstanbul, Safranbolu… sonbahar, günbatımı, onbaşı,binbaşı…
Kaynaştırma Harfleri (Koruyucu Ünsüzler)
Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana bulunmadığından, ünlüyle biten bir sözcüğe ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde sözcükle ek arasına y, ş, s, n kaynaştırma ünsüzlerinden biri girer.
oda – y – a (durum ekinden önce)
oda – s – ı (iyelik ekinden önce)
hırka – n – ın (tamlayan ekinden önce)
sancı -y-ı (durum ekinden önce)
yedi –ş – er (üleştirme sayı sıfatı ekinden önce)
Ünlüyle biten bir sözcüğe idi, imiş, ise ek eylemleri, ile sözcüğü ve iken eki birleşik yazıldığı zaman araya y koruyucu ünsüzü girer ve bunların başındaki i sesleri düşer.
| kalfa + i | di | kalfaydı |
| kalfa + i | miş | kalfaymış |
| kalfa + i | se | kalfaysa |
| kalfa + i | le | kalfayla |
| kalfa + i | ken | kalfayken |
Ulama
Sözcüklerin sonundaki ünsüzlerin bir sonraki sözcüğün başındaki ünlülere ulanarak (bağlanarak) okunmasıdır.
Gittin, taş atarak denizlerime
Halka halka genişleyen anıların kaldı
Girdin çıkmamak üzere dehlizlerime
Birden yaşamanın hızı azaldı
Akşam iniyor yine dağlardan eyvah
Soylu yalnızlığım al götür beni de
Kalmasın benden hiçbir iz geride
Sade kalsın ardımda dinmeyen bir ah
NOT: Arasında noktalama işareti bulunan sözcüklerde ulama yoktur.
Kar, akşamdan beri yağıyor.
Akşam, ona bir sürprizimiz var.
Ünsüz Göçüşmesi (Yer Değiştirme, Metatez)
Bazı ünsüzlerin yer değiştirmesidir. Türkçede daha çok, -r ve -l ünsüzlerinin bulunduğu sözcüklerde, birinci hecenin sonundaki sesle, ikinci hecenin başındaki ses, birbirinin yerine geçer. Bu durum konuşma dilinde, daha çok da ağızlarda görülür.
| Doğru Yazımı | Göçüşme |
| köprü | körpü |
| toprak | torpak |
| bayram | baryam |
| yanlış | yalnış |
| yalnız | yanlız |
| çömlek | çölmek |
| kirpik | kiprik |
| kibrit | kirbit |
ÜNLÜLERLE İLGİLİ SES OLAYLARI
Ünlü Düşmesi
Son hecesinde dar ünlü bulunan bazı sözcükler, ünlüyle başlayan bir ek aldığında son hecedeki dar ünlü düşer.
| boyun – um | boynum |
| izin – inizle | izninizle |
| şehir – e | şehre |
| hüzün – umu | hüznümü |
| emir – iniz | emriniz |
| omuz – una | omzuna |
| ağız – ından | ağzından |
Bazı sözcükler yapım eki alırken ünlü kaybına uğrar.
| ayır – ılık | ayrılık |
| sızı – layan | sızlayan |
| ileri – lemek | ilerlemek |
| yumurta – lamak | yumurtlamak |
| kıvır – im | kıvrım |
| kavur – ulmak | kavrulmak |
| devir – im | devrim |
| oyun – ayan | oynayan |
| uyu – gu | uyku |
Son hecesinde dar ünlü bulunan bazı sözcüklerle “olmak” ve “etmek” yardımcı eylemiyle bileşik eylem oluşturulurken dar ünlü düşer.
| sabır + etmek | sabretmek |
| emir + etmek | emretmek |
| keşif + etmek | keşfetmek |
| hapis + olmak | hapsolmak |
| kayıt + olmak | kaydolmak |
| kayıp + olmak | kaybolmak |
Bazı sözcüklerin birleşmesinde dar ünlülerin düştüğü görülür.
| kayın + ata | kaynata |
| cuma + ertesi | cumartesi |
| kahve + altı | kahvaltı |
| ne + için | niçin |
| ne + asıl | nasıl |
NOT 1: İkilemelerde ses düşmesi olmaz.
omuz omuza,
nesilden nesile,
şehirden şehire…
NOT 2: Son hecesinde dar ünlü bulunan bazı sözcüklerde ve özel adlarda ünlü düşmesi
olmaz.
bilim-e, yanıt-ı, kesim-in, seçim-e, söküm-ü…
Ömür’ün doğum günü ne zamandı?
Ünlü Daralması
Türkçede geniş ünlüyle (a,e) biten bir sözcük -yor eki aldığında o sözcüğün geniş ünlüsünü ı, i, u, ü ‘ ye çevirerek daraltır.
| ara – yor | arıyor |
| bulma – yor | bulmuyor |
| gözle – yor | gözlüyor |
| sula – yor | suluyor |
| içme – yor | içmiyor |
NOT 1: Bazı kullanımlardaki iki ünsüz arasına giren yardımcı sesler ünlü daralmasını andırır. Bu kullanımlar ünlü daralması değildir.
veriyor, geliyor, görüyor, yazıyor, alıyor, soruyor…
NOT 2: Tek heceli olan “de-, ye-” fiilleri, kendinden sonra gelen “y” harfinden dolayı darlaşabilir.
diyor, diyen, diyecek, diyerek, diye diye…
yiyor, yiyen, yiyecek, yiyerek, yiye yiye…
niye…
Ünlü Türemesi
-cık, -cik eki alan bazı sözcüklerde ek ile sözcüğün arasında a, e, ı, i ünlülerinin türediği görülür.
| az | cık | azıcık |
| bir | cik | biricik |
| genç | cik | gencecik |
| dar | cık | daracık |
