Türkçede Başlıca Ses Olayları – Tek Dosya

İçindekiler

Türkçede Başlıca Ses Olayları

ÜNSÜZLERLE İLGİLİ SES OLAYLARI

Ünsüz Benzeşmesi (Ünsüz Sertleşmesi / Ünsüz Uyumu)


Sert ünsüzlerden biriyle (f, s, t, k, ç, ş, h, p) biten bir sözcükten sonra yumuşak ünsüzle c, d, g başlayan bir ek gelirse ekin başındaki yumuşak ün­süzler ç, t, k şeklinde değişerek sertleşir.

kitap cı kitapçı
kadayıf kadayıfçı
balık balıkçı
bilmiş – cesine bilmişçesine
külah da külahta
İzmit’ – den İzmit’ten
2014′ de 2014’te
üret- gen üretken
seç – gi seçki
yetiş – gin Yetişkin
et gi etki
yet gi yetki
tep gi tepki
at atkı

NOT 1: Bazı tek heceli sözcüklerde yumuşama olmaz.

tek-i, sap-ı, ip-i, top-u, süt-ü, at-ı, suç-u…

NOT 2: Özel adlarda yazarken yumuşama olmaz, konuşurken olur.

Ayvalık’a, Tarık’ın, Haliç’e, Şahap’ın, Murat’a…

NOT 3: Bazı yabancı sözcüklerde yumuşama olmaz.

millet-e, hukuk-u, ceket-i, merak-ım, evrak-ı…

NOT 4: Bazı türemiş sözcüklerde yumuşama olmaz.

kesit-i, yapıt-a, özet-i, anın yakıt-ı…

 Ünsüz Yumuşaması (Değişimi)


Süreksiz sert ünsüzlerden biriyle (p, ç, t, k) biten bir sözcükten sonra ünlüy­le başlayan bir ek gelirse süreksiz sert ünsüzler yumuşayarak b, c, d, g, ğ ‘ye dönüşür.

yargıç – a yargıca
ilaç im ilacım
şerit – e şeride
git ip gidip
denk im dengim
yumak – ı yumağı
çorap – ı çorabı
matkap – ım          matkabın


Ünsüz Türemesi 

Bazı sözcüklerde, “olmak” veya “etmek” yardımcı eylemiyle birleşik eylem oluşturulduğunda ya da bu sözcüklere ünlüyle başlayan bir ek getirildiğin­de ünsüz türemesi görülür.

af + etmek affetmek
his + etmek hissetmek
red + etmek reddetmek
hal + olmak hallolmak
zan – ımca zannımca
hat ınızın hattınızın

 NOT: İki sessizin yan yana geldiği her sözcükte ün­süz türemesi olmayabilir.

taşsız, passız, süssüz, sessiz, hissiz… hisse, yassı, madde, cadde, elli, belli, telli…

 Ünsüz Düşmesi 

Ünsüzüyle biten bazı sözcükler -cık, -cik, -cuk, -cük, -cek, -cak, ekle­rinden birini aldığında, sondaki k ünsüzü düşer.

ufak – cık ufacık
tefek – cik tefecik
küçük -I – mek küçülmek
büyük – cek büyücek
alçak – cık alçacık
alçak -I – mak alçalmak
yüksek – l – mek yükselmek


Dudak
Ünsüzlerinin Benzeşmesi

Dudak ünsüzlerinden olan b, kendinden önce gelen diş ünsüzü olan n‘yi dudak ünsüzü olan m’ye dönüştürür.

saklanbaç saklambaç
dolanbaçlı dolambaçlı
tenbel tembel
penbe pembe
sünbül sümbül
tanbur tambur

NOT : Özel adlarda ve birleşik sözcüklerde dudak ünsüzleri benzeşmesi kuralı uygulanmaz. İstanbul, Safranbolu… sonbahar, günbatımı, onbaşı,binbaşı…

Kaynaştırma Harfleri (Koruyucu Ünsüzler) 

Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana bulunmadığından, ünlüyle biten bir sözcüğe ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde sözcükle ek arasına y, ş, s, n kaynaştırma ünsüzlerinden biri girer.

oda – y – a (durum ekinden önce)

oda – s – ı (iyelik ekinden önce)

hırka – n – ın (tamlayan ekinden önce)

sancı -y-ı   (durum ekinden önce)

yedi ş – er (üleştirme sayı sıfatı ekinden önce)

Ünlüyle biten bir sözcüğe idi, imiş, ise ek eylemleri, ile sözcüğü ve iken eki birleşik yazıldığı zaman araya y koruyucu ünsüzü girer ve bunların başında­ki i sesleri düşer.

kalfa + i  di kalfaydı
kalfa + i  miş kalfaymış
kalfa + i  se kalfaysa
kalfa + i  le kalfayla
kalfa + i  ken kalfayken


Ulama 

Sözcüklerin sonundaki ünsüzlerin bir sonraki sözcüğün başındaki ünlülere ulanarak (bağlanarak) okunmasıdır.

Gittin, taş atarak denizlerime

Halka halka genişleyen anıların kaldı

Girdin çıkmamak üzere dehlizlerime

Birden yaşamanın hızı azaldı

 

Akşam iniyor yine dağlardan eyvah

Soylu yalnızlığım al götür beni de

Kalmasın benden hiçbir iz geride

Sade kalsın ardımda dinmeyen bir ah

 NOT: Arasında noktalama işareti bulunan sözcüklerde ulama yoktur.

Kar, akşamdan beri yağıyor.

Akşam, ona bir sürprizimiz var.

Ünsüz Göçüşmesi (Yer Değiştirme, Metatez) 

Bazı ünsüzlerin yer değiştirmesidir. Türkçede daha çok, -r ve -l ünsüzlerinin bulunduğu sözcüklerde, birinci hecenin sonundaki sesle, ikinci hecenin ba­şındaki ses, birbirinin yerine geçer. Bu durum konuşma dilinde, daha çok da ağızlarda görülür.                    

Doğru Yazımı      Göçüşme 
köprü körpü
toprak torpak
bayram baryam
yanlış yalnış
yalnız yanlız
çömlek çölmek
kirpik kiprik
kibrit kirbit

 

ÜNLÜLERLE İLGİLİ SES OLAYLARI

Ünlü Düşmesi 

Son hecesinde dar ünlü bulunan bazı sözcükler, ünlüyle başlayan bir ek aldığında son hecedeki dar ünlü düşer.         

boyun um boynum
izin – inizle izninizle
şehir – e şehre
hüzün umu hüznümü
emir iniz emriniz
omuz una omzuna
ağız ından ağzından

 Bazı sözcükler yapım eki alırken ünlü kaybına uğrar.

ayır ılık ayrılık
sızı – layan sızlayan
ileri lemek ilerlemek
yumurta lamak yumurtlamak
kıvır im kıvrım
kavur ulmak kavrulmak
devir im devrim
oyun – ayan oynayan
uyu – gu uyku

 Son hecesinde dar ünlü bulunan bazı sözcüklerle “olmak” ve “etmek” yar­dımcı eylemiyle bileşik eylem oluşturulurken dar ünlü düşer.

sabır + etmek sabretmek
emir + etmek emretmek
keşif + etmek keşfetmek
hapis + olmak hapsolmak
kayıt + olmak kaydolmak
kayıp + olmak kaybolmak

 Bazı sözcüklerin birleşmesinde dar ünlülerin düştüğü görülür.

kayın + ata kaynata
cuma + ertesi cumartesi
kahve + altı kahvaltı
ne + için niçin
ne + asıl nasıl

 NOT 1: İkilemelerde ses düşmesi olmaz.

omuz omuza,

nesilden nesile,

şehirden şehire…

NOT 2: Son hecesinde dar ünlü bulunan bazı sözcüklerde ve özel adlarda ünlü düşmesi

olmaz.

bilim-e, yanıt-ı, kesim-in, seçim-e, söküm-ü…

Ömür’ün doğum günü ne zamandı?

 Ünlü Daralması 

Türkçede geniş ünlüyle (a,e) biten bir sözcük -yor eki aldığında o sözcüğün geniş ünlüsünü ı, i, u, ü ‘ ye çevirerek daraltır.

ara yor arıyor
bulma – yor bulmuyor
gözle yor gözlüyor
sula – yor suluyor
içme yor içmiyor

NOT 1: Bazı kullanımlardaki iki ünsüz arasına giren yardımcı sesler ünlü daralmasını andırır. Bu kullanımlar ünlü daralması değildir.

veriyor, geliyor, görüyor, yazıyor, alıyor, soruyor…

NOT 2: Tek heceli olan “de-, ye-” fiilleri, kendinden sonra gelen “y” harfinden dolayı darlaşabilir.

diyor, diyen, diyecek, diyerek, diye diye…

yiyor, yiyen, yiyecek, yiyerek, yiye yiye…

niye…

 Ünlü Türemesi  

-cık, -cik eki alan bazı sözcüklerde ek ile sözcüğün arasında a, e, ı, i ünlü­lerinin türediği görülür.

az  cık azıcık
bir  cik biricik
genç  cik gencecik
dar  cık daracık