İçindekiler
YAPI BAKIMINDAN CÜMLELER
Her cümle yargı bildirir. Bazı cümleler birden fazla yargı bildirir, bazılarında temel yargıya bağlı yan cümlecikler bulunabilir. Bu özelliklere göre cümlenin yapısı belirlenir. Cümleler yapılarına göre :
a. Basit cümle
b. Bileşik cümle
• Girişik bileşik cümle
• İç içe bileşik cümle
• Şartlı bileşik cümle
• Ki’li bileşik cümlesi
c. Sıralı Cümle
d Bağlı Cümle
a. Basit Cümle
İçinde bir tek yargının yüklem olarak bulunduğu cümleye denir.
- İçlerinden biri ağır ağır doğruldu.
- Çoğumuz toplantılara daha önceki yıllarda da katılmamıştık.
- Seni dün komşumuzun en küçük çocuğuyla okulda eşleştirmemişler miydi?
b. Bileşik Cümle
Temel cümle ve temel cümleye bağlı en az bir yan cümleden oluşan cümle yapısıdır.
Temel Cümle : Cümlenin yüklemidir. Cümlede anlatmak istediğimiz asıl yargının bulunduğu bölümdür.
Yan Cümle : Temel cümleye bağlı tam bir yargı bildirmemekle birlikte kendine bağlı söz grupları bulunabilen ve bunlarla temel cümlenin bir öğesi olan bölümdür.
Bileşik cümleleri oluşturan yan cümle (bileşik cümle) çeşitleri şunlardır:
Girişik Bileşik Cümle
Temel cümleye bağlı fiilimsinin oluşturduğu yan (bileşik) cümle çeşididir.
- Kapı çalınınca yerinden kalktı.
- Bana bu iyiliği yapardan tanımıyorum.
- Konuyu öğretmeye çalışıyoruz.
- İçeri girmeden kapıyı çal.
- Olayları sağa sola duyurmadan sorunu çözelim.
- Kimse geldiğime inanamıyordu.
• Birden fazla fiilimsi yan cümle olarak kullanılabilir.
Bize gelenler sizin gördüklerinizi anlata anlata bitiremiyor.
Anlatılanları duyunca yanıma geldi.
NOT: Bazı cümlelerde yan cümlecik bir söz öbeği halinde yüklemin içinde de olabilir bu tür cümleler de girişik birleşik cümle sayılır.
• Tatlı dil, her kapıyı açan bir anahtardır.(yüklem)
Ancak fiilimsi yüklemin kendisinde ise yüklem temel cümle olduğu için -cümlede başka fiilimsi yoksa- o cümle girişik birleşik cümle olmaz.
• Öğrencinin amacı; öğrenmektir.(yüklem)
İç İçe Bileşik Cümle
Cümle içinde daha önce söylenmiş başka bir cümlenin (alıntı – aktarma cümlesi) temel yüklemin bir öğesi olarak kullanılmasıyla oluşur.
Herkese: “Sizinle burada son karşılaşmamız olacak bu.” dedi.
Sizinle bir daha görüşmeyelim, deyiverdi.
Şartlı Bileşik Cümle
Temel cümledeki yargının oluşabilmesi için şart ileri sürülüyorsa (-sa -se şart eki kullanılarak) orada şartlı bileşik cümle oluşur.
- Otobüs zamanında gelseydi biz de gecikmeyecektik.
- Ağaçları bilinçsizce kesersek geleceğimiz olmaz.
- Televizyonu kapatmazsanız çocuğun dikkati dağılır.
- Haberi varsa geç kalmaz.
- Gelen öğretmense bize kızacak.
- Ben giyinmeyi iyi bilirim param olsa.
- Buraları satacağım alan olursa.
• (i)se bağlacı ile ekeylemli şart eki olan (i)se karışabilir.
Onlar zengin, biz ise fakiriz. (şart yoktur bağlaçtır.)
Onlar zengin ise bize yardım etsin. (şartlı bileşik cümledir.)
• -se -sa şart eki kullanılmadan yapılan şartlı cümlelere şartlı bileşik cümle denmez.
Eve gelince beni arasın.
Soruyu çözdü mü gitsin.
Ki’li Birleşik Cümlesi
Temel cümleye göre herhangi bir öğe durumunda bulunan veya herhangi bir öğenin açıklayıcısı olan bir cümleciğin ki bağlacıyla bağlanması sonucu meydana gelmiş cümlelere ilgi cümlesi denir.
- En basit adamın aklı bile derhal kabul ediyor ki bir sanat eseri kundura gibi esvap gibi herhangi başka bir matah gibi tek bir insana ait olamaz.
- Bakıyorsunuz ki bundan yıllar öncesi konu öncesi konu üzerinde yazmışlar.
- Hepimiz biliyoruz ki nesri de şiiri de kelimelerle yazarız.
- Gördüm ki sokakta dolaşıyorsunuz.
- Dersimi iyice ezberliyorum ki unutmayayım.
c. Sıralı Cümle
Aslında iki ayrı cümle olan fakat anlam ve biçim ilgisi olduğundan dolayı tek cümle gibi yazılan, birbirine virgül veya noktalı virgülle bağlanmış en az iki yargıdan oluşmuş cümlelere sıralı cümle denir. Sıralı cümlelerde en az iki yüklem bulunur. Bu yüklemler ayrı ayrı öge alabileceği gibi ortak yani iki yükleme de bağlanabilen öğeler de alabilirler. Sıralı cümle kurmak ortak öğelerin bir defa kullanılması bakımından söz tasarrufu da sağlar.
Sıralı cümleler ortak öge alıp almamasına göre iki çeşide ayrılır :
1. Bağımlı Sıralı Cümleler
2. Bağımsız Sıralı Cümleler
Bağımlı Sıralı Cümleler
Sıralı cümlelerde birden fazla yüklem bulunduğunu söylemiştik. Bir öğe bu yüklemlerin hepsine bağlanıyorsa, başka bir deyişle yüklemlerin ortak bir öğesi varsa bu tür cümleler bağımlı sıralı cümledir.
Bağımlı sıralı cümlelerde özneler, nesneler ve tümleçler ortak olabilir.
- Mart kapıdan baktırır, kazma kürek yaktırır.
- Akıl yaşta değil, baştadır.
- Sevinç, yanık topraklardaki sular gibi içe çekilmiş, yüreklere sinmişti.
- Önce soruları yazın, sonra cevaplayın.
Bağımsız Sıralı Cümleler
Ortak öğesi bulunmayan sıralı cümlelere bağımsız sıralı cümle denir. Bu tür cümlelerde her cümle ayrı ayrı öğeler almıştır.
- Gözleri alevlenmiş, boyu birdenbire bir dev kadar büyümüştü.
- Bahar geldi, çiçekler açtı.
- Kapı açıldı, içeriye Ahmet girdi.
d. Bağlı Cümle
Bağlı cümle aslında sıralı cümlenin farklı bir biçimidir. Bağlı cümle en az iki cümlenin herhangi bir bağlaçla birbirine bağlanması ile oluşur. Sıralı cümlede cümleleri bağlayan virgül yerine, bağlı cümlede bağlaç kullanılır.
- Bütün arkadaşları geldi fakat Ayşe henüz gelmedi.
- Çiçekler açtı ve biz mutlu olduk.
- Buraya geldik çünkü sana değer veriyoruz.
Çok soru çözdük ama bu kadar güzel soruları ilk kez çözüyorum.
