SÖZCÜK BİLGİSİ

ÜNLÜLERLE İLGİLİ SES OLAYLARI:

1) Ünlü Düşmesi

Türkçede bazı durumlarda sözcükler ünlü düşmesine uğrarlar.Ünlü düşmesine hece düşmesi adı da verilir.

                a) Bazı iki heceli sözcükler ünlüyle başlayan bir çekim eki aldıklarında ikinci ünlüsünü kaybeder.

• Boyun +u = Boynu
• Omuz +u = Omzu
• Gönül+üm= Gönlüm
• Alın +ı  = Alnı
• Karın +ım =Karnım
• Göğüs+e= göğse
• Fikir+i= Fikri
• Oğul+um = Oğlum
• Bağır+ı= Bağrı
• Şehir+e= şehre
• Kayın+ı = Kaynı
• Resim+e = Resme
• Keşif+imin= Keşfimin
• Nesil+im= neslim
• Bağır+ım= Bağrım

Ruhumun senden ancak şudur emeli

Değmesin göğsümün üstüne namahrem eli

b)        Kimi sözcükler  yapım eki alırken (türetilirken) ünlü düşmesine uğrarlar.

Uyu+ku= uyku

Sarı +ar = sarar-

Sızı+la= sızla-

Devir+ik= devrik

İleri+le= ilerle-

Yalın+ız= yalnız

Çevir+e = çevre

Kuru+ak = kurak

Sıyır+ık= sıyrık

Devir+im = devrim

Kavuş+ak =kavşak

Yanıl +ış = yanlış

savur+ul= savrul

Ayır+ı= ayrı

Ayır+ık = ayrık

Ayır+ım = ayrım

Kıvır+ık=kıvrık

Kıvır+ım=kıvırm

c)        etmek ve olmak gibi yardımcı eylemlerle yapılan bileşik eylemlerde ünü düşmesi olur.

• Kahır+olmak= kahrolmak
• mahıv+olmak = mahvolmak
• emir+etmek = emretmek
• resim +etmek = resmetmek
• şükür+etmek=şükretmek
• sabır+etmek= sabretmek
• kayıt+olmak= kaydolmak
•  fetih+etmek=fethetmek
• devir+etmek=devretmek
• kayıp+olmak= kaybolmak
• seyir+etmek = seyretmek
• akıl+etmek=akletmek
• zehir+etmek= zehretmek
• hüküm +etmek = hükmetmek

d)        Birleşme esnasında ünlü düşmesi olur.Bu tür ünlü düşmesine aşınma yoluyla düşme de denir.

• Ne+için = niçin
• Ne +asıl=nasıl
• Bu + öyle= böyle
• Şu + öyle= şöyle
• kahve+ altı= kahvaltı
• Cuma + ertesi= cumartesi
• Pazar+ertesi= pazartesi
• kayın+ ana= kaynana
• sütlü+aş= sütlaç
• güllü+ aş=güllaç

e) “idi, imiş, ise, ile ve iken ”sözcükleri de kendilerinden önceki kelimelerle birleşerek yazıldıklarında ilk ünlüleri düşer. Sözcüğün son harfi ünlüyse –i sesi –y’ye dönüşür. Ünsüzse –i sesi düşer.

• Kağıtla kalem getir de yazıları yazalım.
• Biz gençken hiç böyle bir şeyle muhatap olmamıştık.
• Geçen yıl sen Almanya’dayken ben senin gelmeni bekledim sokaklarda.
• Bu pazar çok pahalıysa mutlaka ucuz bir şeyler bakmaya çalışacağız.
• Bahçeye koyduğun çiçekler çok güzelmiş.
• Bana getirdiğin çocuk çok bilgiliydi.
• Ben sevdamı kefenledim, ölsen de bir ölmesen de.

f) Yer yön bildiren kelimeler ek aldıklarında sondaki ses düşebilir.Bu ünlü düşmesini yazıyı geçirip geçirmemek  yazım yanlışı olmaz.

• Bura+ dan = buradan  ve burdan
• içeri+ den = içeriden ve içerden
• ileri+ den = ileriden ve ilerden
• nere+ den = nereden ve nerden
• şura+da= şuradan ve şurdan
• yukarı+ da = yukarıda ve yukarda
• dışarı+da = dışarıda ve dışarıda

NOT: İkilemelerde hece düşmesi olmaz.

• Askerlerimiz omuz omuza savaşıyor.
• Bir anda onunla burun buruna geldik.
• Taraftarlar göğüs göğüse  bir mücadele seyretti.

2) Ünlü Artması (Türemesi): 

a) Bazı sözcüklerde “cik” küçültme eki getirildiğinde sözcükle ek arasına bir ünlü getirilir.

• dar+cık= daracık
• az + cık = azıcık
• genç+çik = gencecik
• bir+cik = biricik

a)        m,p,r,s asesleriyle yapılan pekiştirmelerde de ünlü artması olur.

• Çevre= çepçevre veya çepeçevre
• Sağlam = sapsağlam veya sapasağlam
• Yalnız=  yapyalnız veya yapayalnız
• Dağınık= darmadağınık
• Çıplak =çırçıplak veya çırılçıplak
• Parça = paramparça
• Karışık = karmakarışık
• Genç = gepgenç veya gepegenç
• Düz= düpdüz veya düpedüz

 3) Ünlü Daralması:

a) “a ve e ”ünlüleriyle biten fiile “-yor”  eki getirildiğinde fiilin sonundaki “ a ve e” sesleri darlaşarak “ı, i, u, ü ” ye dönüşür.

• özle+yor = özlüyor
• başla+yor= başlıyor
• kana+yor= kanıyor
• iste+ yor= kanıyor
• tara+yor=tarıyor
• ara+yor= arıyor
• horla+yor=horluyor
• bekle+yor=bekliyor
• ekle+yor=ekliyor
• gözle+ yor= gözlüyor
• oyun+ a+yor= oynuyor
• koş+ma+ yor = koşmuyor
• gel+me+ yor= gelmiyor

 NOT: “-yor “ un daraltma özelliğiyle “-y” sesinin daraltma özeliği birbirine karıştırılmamalıdır.”-y” sesi sadece 3 kelimede daraltma yapar, diğerleri  için daralma söz konusu değildir.

•  de+y+ecek= diyecek
• ye+y+ecek=yiyecek
• ne+y+e= niye

Bu üç tane kelimenin dışında daraltma yaparsa orda yazım yanlışı vardır.

4) Ulama  

Sözcük sonlarındaki ünsüzlerin kendilerinden sonra gelen ünlülere bağlanarak söylenmesine ulama denir.

• Sabahtan uğradım  ben bir fidana
• Ne şair yaş döker, ne aşık ağlar.

Tarihe karıştı  eski sevdalar

• Balkon açıkmış.
• Kurban olam beşikte yatan kuzuya.

 5) Kaynaştırma

Türkçede kesinlikle iki ünlü yan yana  gelmez.Ünlüyle biten bir sözcüğe ünsüzle başlayan ekin arasına “y,ş,s,n” seslerinden uygun olanı getirilir.

• Ali’nin ablası elmaları masaya koymuş.
• Onları ikişer  ikişer  dağıtır mısın ?
• On yıldır vardır ayrıyım Kına dağından

Baba ocağından yar kucağından

Bir çiçek dermedim sevgi bağından

Huduttan hududa atılmışım ben.

• Yaş otuz beş yolun yarısı eder

Dante gibi ortasındayız ömrün

• Ondan ne dünyaya ne de kendisine bir hayır gelir.
• Mirastan ellişer milyar pay düşer mi dersin .

NOT: Genelde ad tamlaması oluştururken “ n ve s”  kaynaştırma harfleri kullanılır.Yalnızca  “su” kelimesi bunun istisnasıdır. Su+y+um

6) Büyük Ünlü Uyumu:

NOT: Uyumlar tek heceli ve bileşik sözcüklerde aranmaz.

NOT: Büyük ünlü uyumuna uymayan kelimelerde küçük ünlü uyumu aranmaz.

Bu uyuma  kalınlık incelik uyumu denir. Türkçede bir sözcüğün ilk hecesinde ince ünlü varsa, diğer hecelerinde  de ince, ilk hecede kalın ünlü varsa diğer  hecelerinde  de kalın olur.

• Sarı saçlarına  deli gönlümü

Bağlamıştın , çözülmüyor mihriban

Ayrılıktan zor  belleme ölümü

Görmeyince sezilmiyor mihriban

• Ben sana mecburum bilemezsin

Adını mıh gibi aklımda tutuyorum

Büyüdükçe büyüyor gözlerin

Ben sana mecburum bilemezsin

İçimi seninle ısıtıyorum

NOT:  -yor, – ken, -ki, -daş, -leyin, -(ı)mtırak gibi eklerin bu uyuma uymaz. Nedeniyse bu eklerin tek şekli vardır.  Bekliyor, sabahken, masadaki, meslektaş, akşamleyin, yeşilimtırak….

 7) Küçük Ünlü Uyumu

Bu uyuma düzlük yuvarlaklık uyumu da denir.

a)  Türkçede sadece ilk hecede o ve ö sesi olur. İkinci ve daha sonraki hecelerde kesinlikle olmaz.

b) a,e,ı,i seslerinden yine a,e,ı,i sesi gelir.  o , ö, u, ü seslerinden sonra ya u,ü  ya da  a,e,ı,i sesi gelir.

ÜNSÜZLERLE  İLGİLİ  SES  OLAYLARI:

1) Ünsüz Benzeşmesi:

                Türkçede sözcüklerde sert ünsüzlerden (p,f,s,t,k,ç,ş,h,p) sonra “d,c,g” ile başlayan bir ek gelirse bu seslerden c=ç’ ye, d=t’ ye, g=k’ye dönüşür. Yani bu sesler sertleşir.

• Çiçekten harman olmaz

Yar derde derman olmaz.

• Baskın basanındır deyip içeri girdi.
• Dün dişçiyle randevum vardı; ama unutmuşum.
• Sabahtan beri yol nedir yorgunluk nedir bilmeden çalışıyorum.
• 1955’te yaşanan bu olay herkesi üzdü.
• Türkçülük akımı 19. yüzyılda iyice güçlendi.
• Atkısını üzerine atıp sokağa çıktı.
• Farsça, Osmanlı’da çok fazla kullanılan bir dil olmuş.
• Bu olaydan sonra Allah’tan başkasına güvenmiyordu.
• Yükte hafif pahada değerli olan eşyalarımızı yanımıza alıp dışarı çıktık.

 2) Ünsüz Değişimi (Yumuşama)

Sözcük sonunda bulunan p,ç,t,k sesleri ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında yumuşayarak b,c,d,ğ dönüşürler.

• Tepeden tırnağa inceledik.
• Türkiye’nin borcu ödemekle bitmez.
• Yurdumun insanı her yönüyle güzelliklere sahip.
• İnsan hayatta bir yerlere gelecekse bileğinin hakkıyla gelecek.
• Sürekli kalemini kaybediyordu.
• Güneşin battığı yerde seni bekliyorum diyordu.
• Sen aziz şehrim! Sensiz uykusuz yaşadığımı bilmelisin.

NOT: Özel adlarda bu yumuşama özelliği olmaz.

• Cemil Meriç’in kitaplarını okudunuz mu?
• Zonguldak’a giden Başbakan  halkın sorunlarını dinledi.
• Ahmet’in bize anlattığı şeyleri dinlemeliydik.
• Gemlik’e doğru denizi göreceksin sakın şaşırma.

NOT: Bazı tek heceli  ve yabancı sözcüklerde yumuşama olmayabilir.Ünsüz yumuşaması aykırılık söz konusudur.

• Hukukun üstünlüğüne inanmalıyız.
• Cumhuriyeti biz kurduk, onu yaşatacak olanlar da sizlersiniz.
• Bu saate kadar nerede olduğunu öğrenebilir miyim?
• Kadın saçını süpürge etmişti çocukları için.
• Aşkın kanunu yazsam yeniden.
• Bu kente yalnızlık çöktüğü zaman

Uykusunda bir kuş ölür ecelsiz

• Sanatın insana olan faydaları üzerinde durmalıyız.

 3) Ünsüz Düşmesi

Türeme ve birleşme sırasında ünsüz kaybı olabilmektedir.

• minik+ cik= minicik
• ufak+cık = ufacık
• küçük + cük = küçücük
• yüksek+l= yüksel
• ast + teğmen = asteğmen
• üst + teğmen = üsteğmen
• rast + gele = rasgele
• gül +üş+cük= gülücük
• öp+üş+cük = öpücük
• alçak+cık= alçacık
• ad+daş= adaş
• kalk+dır= kaldır
• sıcak+cık = sıcacık
• büyük+cek= büyücek

4) Ünsüz Artması

Kimi tek heceli sözcükler ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında  veya ünlüyle başlayan bir sözcükle başlayan bir sözcükle birleştiklerinde bunların sonundaki ünsüzler ikizleşir.

• Hakkıdır hakka tapan milletimin istiklal.
• Her sorunun doğru  şıkkı on puandır.
• Tıbbın bu konuda yapabileceği bir şey yok.
• Hayatım boyunca seni affetmeyeceğim.
• Seni görünce kendimi daha iyi hissediyorum
• Sen merak etme, biz o işi hallettik.
• Hakim benim suçsuz olduğuma hükmetti.
• Ona reddedemeyeceği  bir teklif sunacağım.
• Her insan neden yaşlanınca hacca gidiyor.
• Zannımca yine bu işin altından yine o çıkacak.

5) N-B Çatışması

Türkçede kesinlikle b sesinden önce n  sesi gelmez. Gelirse b sesi n’yi m’ye dönüştürür.

• Çarşanba = Çarşamba
• Perşenbe = Perşembe
• Anbar = Ambar
• Çenber = Çember
• Kanbur = Kambur
• Cınbız = Cımbız
• Tenbel = Tembel
• Saklanbaç = Saklambaç
• Dolanbaç  = Dolambaç
• Penbe = Pembe
• Sünbül = sümbül

NOT:  n-b  çatışması özel isimlerde ve bileşik isimlerde olmaz. Olursa yazım yanlışı olur.

• İstanbul ,  Safranbolu , Zeytinburnu  ,  onbaşı, binbaşı, sonbahar, düzenbaz…

6) Metatez  (Göçüşme)