FİİLİMSİ (EYLEMSİ)
- Eylemlerden belli eklerle türeyip; isim, sıfat veya zarf görevinde kullanılan sözcüklerdir.
- Eyleme benzeyen ancak eylem olmayan sözcüklerdir.
“Her gün, sabah erkenden kalkıp işe gitmek için bu duraktan otobüse binen adam bugün geç kalmıştı.” Bu cümlede “kalkıp, gitmek, binen” sözcükleri, fiile benzeyen ancak çekimli fiil olmayan sözcüklerdir.
Fiilimsiler aldıkları eklerle üçe ayrılır:
İsim-Fiil (Ad Eylem]
Fiillerden “-me, -mek, -iş” ekleriyle türetilip isim görevinde kullanılan sözcüklerdir.
- Biraz dolaşmak için köy meydanına yürüdüm.
- Kitabı onca eşyanın arasından bulmak zor oldu.
- Anlatılanlar karşısında ağlamamak için kendimi zor tuttum.
- Her sabah günlük gazeteleri okumayı ihmal etmezdi.
- Geziye gelmeni hepimiz çok istiyoruz.
- Bir süre hasret kaldığı kar yağışını seyretti, ardından derin bir uykuya daldı.
- Toplantıda bazı kuralları sertçe hatırlatışından hepimiz rahatsız olduk.
İsim-fiiller, sıfat görevinde kullanılabilir:
Köyün çıkışındaki asma köprü, köylülerin çay taşıması için yapılmış.
Bir süre süzme bal işiyle uğraşmış.
Birçok ülkede karma eğitim uygulanıyor.
NOT:
Bazı eylemler, isim-fiil eklerini alarak kalıcı isim olur. Bu sözcükler eylemsi değildir. Bu sözcüklerin fiilimsi olup olmadığını anlamak için bu sözcüklere olumsuzluk eki (-me, -ma) getirebiliriz.
- Akşam marketten birkaç ekmek aldım.
- Akşam marketten birkaç ekmemek aldım. (Olumsuzluk oluşmuyor.)
- Bu yıl buğday ekmemekle hata ettik. (Olumsuzluğu yapılabildiği için eylemsidir.)
- Fazla rüzgâr olduğundan uçurtmamız telefon direğine takıldı.
- Bu binanın girişi yan taraftadır.
- Bu yörenin en çok meşhur yemeği dolmadır.
Sıfat-Fiil (Ortaç)
Fiillerden “-an, -ası, -mez, -ar, -dik, -ecek, -miş1 ekleriyle türetilip sıfat görevinde kullanılan sözcüklerdir.
- Sakarya’ya giden otobüs hangisi?
- Buranın görülesi bir manzarası vardı.
- Biçimi ve içeriğiyle bulunmaz bir kitaptı.
- Onun maçtaki tepkisi anlaşılır şey değildi.
- Uzun süredir beklediği haber nihayet gelmişti.
- Toplantıda konuşulacak konuları belirledik.
- Ondan geriye vazodaki solmuş çiçekler kaldı.
Sıfat-fiiler bazen sıfat görevinde olmayabilir:
- Onun yakında Kayseri’den döneceğini duydum.
- Türkiye’nin kış olimpiyatlarına ev sahipliği yapacağı söyleniyor.
- Onu almadan gitmeyeceğimizi bilmenizi isterim.
Sıfat-fiiller kimi durumlarda ad olarak kullanılabilir, buna “adlaşmış sıfat-fiil” denir:
- Varını veren utanmamış. (Varını veren kişi utanmamış.)
- O gün gördüklerimi asla unutmadım. (O gün gördüğüm şeyleri asla unutmadım.)
NOT:
Sıfat-fiil eklerini alan bazı sözcükler “kalıcı isim” olur:
- Geçmişte bu arsada futbol oynardık.
- Aldığımız yiyecekleri dolaba koydunuz mu?
- Bu çağlayanın suyu, yazın çok azalırdı.
- Buradan Çekmeköy dolmuşları geçer mi?
Sıfat-fiiller çekimli eylemlerle karıştırılmamalıdır.
- Yapılacak çok işimiz var. (Sıfat-fiil)
- Bu işler mutlaka yapılacak. (Çekimli eylem)
- Odada çürümüş meyve kokusu vardı. (Sıfat-fiil)
- Odadaki meyveler çürümüştü.(Çekimli eylem)
- Fuarda tanıdık simalarla karşılaştım. (Sıfat-fiil)
- Onu şapkasından tanıdık.(Çekimli eylem)
Bağ – Fiîl (Zarf-Fiil, Bağeylem, Ulaç)
Eylemlerden “-e, -ip, -erek, -meden, -meksizin, -dikçe, -ince, -eli, -ken, -r… -mez, -esiye” ekleriyle türetilip zarf görevinde kullanılan sözcüklerdir. Bağ-fiiller, cümleleri zaman veya durum yönüyle tamamlar.
- Öğrenciler güle oynaya okuldan dönüyor.
- Seninle yarın Barbaros Bulvan’nda ona beş kala buluşalım.
- Onunla konuşup bu işleri halledelim.
- Arkadaşlarıyla gezerek stres attı.
- Köye akşam olmadan vardık.
- İşleri bitirmek için durmaksızın çalışıyor.
- Onu gördükçe seni hatırlıyorum.
- Buraya gelince çok şaşırdık.
- Buraya taşınalı on yıl olmuştur.
- Eve gelirken yağmura yakalandık.
- Otobüsten iner inmez doğruca annesine koştu.
- İşleri bitirdim ama ölesiye yoruldum!
NOT:
Bazı bağ-fiiller “sıfat” görevinde kullanılabilir.
İki ezeli rakibin kıyasıya mücadelesinde kazanan Beşiktaş oldu. (sıfat)
Bağ-fiiler kalıplaşarak “isim” görevinde kullanılabilir:
Bu müessesede veresiye satışımız yoktur.
“ken” eki, isimlere de gelebilir:
Okuldayken şiir dergisi çıkarmıştık. (İsim)
Çalışırken rahatsız edilmekten hoşlanmaz. (Fiil)
