Destan metinlerini “destancı” adı verilen kişiler anlat­mıştır. Bu kişilere Türk boylarında “bahşı”, “jırav”, “akın”, “yırçı”, “gayçı”, “ozan”, “şair” gibi isimler veril­miştir. Daha sonraki dönemlerde “âşık”, “kıssahan”, “meddah” denen kişiler de destan anlatmışlardır.

Destan anlatıcısı, destanı ezberleyerek anlatmaz. Ön­ceden bildiklerini bir araya getirerek, destanı her defa­sında farklı bir şekilde anlatır, yani destana her defa­sında kendisinden bir şey katar.

Bu şekilde destan oluşturma usta destancılara has bir özelliktir. Destanları anlatan her yeni kişi, destanlara yal­nız bir olay değil, dil ve söyleyiş güzelliği de katmıştır.

Destanın yazıya geçirilmesiyle birlikte destan anlatıcısı destanı ezberleyip çalıp söyleyen kişi olur. Bu kişiler sadece anlatıcıdır. Günümüzde Kırgız Türkleri arasın­da Manas Destanı’nı ezbere bilen, “manasçı” denen destancılar vardır.

Doğanın egemenliği altında yaşayan insanlığın cevap aradığı ilk soru; yaratılışın nasıl olduğu sorusudur. Bundan dolayı toplumların çoğunda görülen yaratılış efsanelerinde ve destanlarda olağanüstü özelliklere sahip kahramanlara rastlarız. Bu kahramanların olağa­nüstü özelliklere, hatta ilahi bir güce sahip oldukları kabul edilir. Olağanüstü özellikleri olan destan kahra­manları, destanlara olağanüstülük kazandırır. Bunun yanı sıra bu olağanüstü kahramanlar; hareketleri, duy­guları, düşünceleri, insan kaderi yaşamaları bakımın­dan destana insanî bir özellik de katmışlardır.

Destanlarda Çevre

Masal olayları belirsiz yerlerde gelişir. Destanlarsa, olayların geçtiği çevreyi, belli belirsiz yansıtır. Türk destanlarındaki dağ, bozkır, av, orman, at, ırmak çok­luğu bu destanlardaki olayların ne türlü çevrede geçti­ğini aşağı yukarı göstermektedir.

Destanlarda gerçek ve gerçek dışı mekânlar iç içe bu­lunur. Bilinen ülke, şehir ve bölge isimlerinin yanında Kat Dağı, Şah-ı Maran ülkesi gibi masal ve efsane ül­kelerine de yer verilir. Destanlarda genellikle çevre ve mekân betimlemesine ağırlık verilmez. Destan kahra­manı için mekân ele geçirilen, üzerinden geçip gidilen, üzerinde savaşılan bir yerdir ve o çevreye sahip olmak ön plandadır.

Destanların Önemi

Destanlar, millî bilinci güçlendiren ve dayanışmayı sağlayan önemli eserlerdir. Destanlar milletlerin soy özellikleri, sosyal yapıları, ulusal değerleri, gelenek ve görenekleri için temel kaynaktır.

Destanlar, bir milletin vatan, millet ve din duygularını canlı tutar. Destanlar, aynı zamanda bir milletin tarihi aşamalarını gösterir. O milletin tarihini aydınlatır. Fakat şu da unutulmamalıdır ki, destanlar tarihe ışık tutsa da hiçbir zaman tarih değildir. Destanlar, halk gözüyle gö­rülen, halk ruhuyla duyulan ve halk hayalinde masallaştırılan tarihlerdir.

Destanlar, kökü tarihe dayanan, ilhamını tarihten alan bir halk edebiyatı ürünüdür. Bu da destanı önemli kı­lan bir başka husustur. Destanlar, bir milletin dilinden kültürüne, tarihinden sosyal yapısına kadar birçok yö­nüyle bilgiler içerdiği için önemlidir.

• Bir milletin ortak kültürünü yansıtan metinlerdir.
• Destanlarda olaylar, destan kahramanlarının haya­tı etrafında geçer.
• Destanlar; ağızdan ağza dolaşmak suretiyle son şeklini aldıkları için anonim ve sözlü edebiyat ürün­leridir. Destanlar sonradan yazıya geçirilmişlerdir.
• Destanlardaki kişiler, kral, han, hakan, tanrı gibi seçkin kişilerdir. Bu kişiler olağanüstü özelliklere sahiptirler, lider ve kurtarıcı rolündedirler. Destanlar kahramanları, gerçeğin üstünde; olduğundan da­ha güçlü gösterilir.
• Destanlar millî dilde ve millî nazım ölçüsüyle söy­lenmiştir.
• Bütün destanlar başta manzumdur. Bazen araları­na mensur parçalar da katılmıştır. Destanlardan yazıya geçirilme aşamasında düz yazıya dönüş­müş olanlar vardır. Kimi destanlar manzum olarak yazıya geçirilmiştir.
• Bir milletin maddi ve manevi yapısı, kültür birikimi, yaşayışını şekillendiren öğeler, destanda yaşatılan veya savunulan hayat anlayışını besleyen kaynak­lardır.
• Oldukça uzun metinlerdir.
• Anlatılan olayların geçtiği yer ve zaman bilinmez.
• Savaş, deprem, yangın, göç, kıtlık gibi toplumu derinden etkileyen olaylar anlatılır. Bu olaylarda olağanüstü özellikler de görülür. Destanlar; kişisel tutkulardan, geçici isteklerden çok, millete mal ol­muş, millet bütünlüğünü etkileyen davranış ve tut­kulardan doğar.

Tarih öncesi tanrı, tanrıça, yarı tanrı ve kahramanlarla ilgili olağanüstü olayları; toplumu derinden etkileyen göç, deprem, savaş, kıtlık gibi olayları konu alan me­tinlere destan denir. Destanlar bir bakıma halk gözüy­le görülen, halk ruhuyla duyulan ve halk hayalinde masallaştırılan tarihlerdir

Destanlar; bir tarihî olayın oluşunu, sonuçlarını değil, tarihî olayların bir kahraman tarafından yaşanış şeklini, kahramanın bu olaylardaki rolünü, yaptığı işleri ve gösterdiği başarıları anlatır.

Destan Dönemi

Destanlarda anlatılan olayların yaşandığı ve halkın ha­yal dünyasında şekillenerek destanların oluştuğu dö­neme Destan Dönemi denir. Tarihte yeri olan büyük milletlerin çoğunun destan dönemi vardır.

Destanların Doğuşu

Destanlar ulusların sözlü edebiyat döneminde oluş­muş metinlerdir. Zengin bir hayal dünyası olan ilk in­sanlar, savaş, göç gibi toplumda iz bırakan her olayı hayallerle süsleyerek birbirlerine anlatmışlar, bu olay­lar, halkın hayal dünyasında zenginleşmiş, halk arasın­da yayılarak ortak bir eser hâline gelmiştir. Bu eserle­rin insani yönü daha ağırdır. Bu ortak metinlere destan adı verilmiştir. Destanlardaki kahramanlar olağanüstü özelliklere sahip olsalar da halkın arasında kişilerdir. Oğuz Kağan bunun bir örneğidir.

Destanların oluşumu üç aşamada gerçekleşir:

1. Toplumda derin izler bırakan tarihî bir olayın olması
2. Bu olayın meydana gelişinden sonra aradan uzun bir zaman geçmesi halk tarafından kuşaktan kuşa­ğa aktarılması.
3. Milletin bir şairinin bütün bu olayları toplayarak, nazım hâline getirmesi.

Destanlarda bulunması gereken öğeler:

• Olağanüstü niteliklere sahip bir olayın bulunması.
• Toplumun ilgisini çekecek bir kişinin olması.
• Metnin, şiirsel anlatıma sahip olması.
• Esas konunun anlatıldığı bölümün yanında bir bi­tiş bölümünün olması.
• Dilin, hayal gücünün ve nazmın güçlü olması.
• Bir bütünlük içinde ve samimi bir şekilde dönemin sosyal ruhunun yansıtılması.

Mitolojik dönem, tarihin karanlık dönemidir. Türk tarihi­nin kökleri Türk mitolojisinin derinliklerinde kaybolur. Mitoloji, tarih öncesine dayanan efsaneleri yani mitleri inceleyen bilimdir.

Bir millete, bir dine ait mitlerin, efsanelerin bütününe mitoloji denir. Eski çağlardan beri söylenegelen, ola­ğanüstü varlıkları, olayları konu edinen hayalî hikâye­lere ise efsane denir.

Tarihten evvelki tanrı ve kahramanların efsaneli mace­ralarını, toplumun inançlarını, özlemlerini, duygularını anlatan hikâyeler mitolojik metinleri oluşturur.

Mitolojik metinler, bir topluluğun duygularını, özlemle­rini göstermesi bakımından değerli olan yazılı veya sözlü verimlerdir.

Mitolojik metinler, toplum ve doğa olaylarını anlamakta güçlük çeken insanların her olayda önce tanrıyı düşün­dürmeleri, gök gürlemesini tanrının hiddeti; yıldırımları, kasırgaları, susuzlukları tanrının insanlara verdiği ceza­lar olarak açıklamalarıyla doğmuştur. Birçok milletin ya­ratılış efsanesinin olması bunun bir sonucudur.

Halkın hayal dünyasında şekillenen mitolojik metinle­rin oluştuğu süreçte ulusal kimlik gösteren, bir ulusa ait olan destanlar ortaya çıkmıştır.