TÜRK DESTANLARINDA MOTİFLER
IŞIK MOTİFİ
- Işık, destanlara aydınlık veren dini bir motiftir.
- Destanların büyük kahramanları ve onların evlenecekleri kadınlar çok defa kutsal bir ışıktan doğarlar.
AĞAÇ MOTİFİ
- Ağaçlar yok edilmesin diye destanlarda kutsallaştırılmıştır.
- İnsanın yaratılışı ile ilgili bir Türk efsanesinde Tanrı, yeryüzündeki dokuz insan cinsini, bu insanlardan önce yarattığı dokuz dallı bir ağacın gölgesinde barındırmıştır.
OK VE YAY MOTİFİ
- Ok ve yay da Türk toplum geleneğinde zamanla savaş silahı olmanın üstünde hukuki bir sembole olma özelliği de kazanmıştır.
- Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey’in tuğrası ok ve yaydan meydana getirildiği gibi yine yaptırdığı bir caminin mihrabında ok ve yay motifi işletmiştir.
GEYİK MOTİFİ
- Türk kültüründe kutsal olarak bilinen hayvanlardan biri de geyiktir. Bu nedenle Anadolu’nun çeşitli yerlerinde geyik avlamanın uğursuzluk, hatta felaket getireceğine inanılır.
AT MOTİFİ
- Destan kahramanının yanında yer alan at, bütün Türk destan rivayetlerinde olağanüstü özelliklere sahip olarak su ruhundan türer.
- Türkler, atların denizden çıkan, dağdan inen ya da gökten, rüzgârdan, mağaradan gelen kutsal aygırlardan türediğine de inanırlardı.
- Bazı destan kahramanları ve atları şunlardır: Battal Gazi -Askâr Köroğlu – Kırat Oğuz Kağan – Alaca At Alpamış – Bayçipar Er Töstük – Çal Kuyruk Ediğe – Timçavar
RÜYA MOTİFİ
- Rüyalar destan kahramanlarının hareket tarzlarının tayinine ve gelecekteki olaylardan haberdar olmalarına yaraması bakımından destanlarda önemli bir yer tutar.
- Türk destanlarında ilk rüya motifine Alp Er Tunga‘ya bağlanan Oğuz destanında Uluğ Türk tarafından görülen rüyada rastlanmaktadır.
MAĞARA MOTİFİ
- Eli ayağı kesilerek bir bataklığa bırakılan çocuğun, bir dişi kurt tarafından denizin kıyısındaki bir mağaraya kaçırılması. Bazı kahramanların mağaraya sığınıp tek başına orada yaşaması, atın bir mağarada şekil alması, atın bir mağaraya girerek kaybolması gibi unsurların Türk destanlarında kullanılması mağara motifinin önemini göstermektedir.
SİHİR MOTİFİ
- Türk destanlarında sihir motifi de önemli yer tutmaktadır.
- Uygur Destanı’nda yurt bütünlüğünün ve halk saadetinin simgesi olarak bilinen bir “YADA TAŞI” rivayeti bulunmaktadır. İslâmiyet’ten sonraki Türk destanlarında bu sihir unsuruna çok yer verilmiştir.
- Örneğin; Battal Gazi destanında Battal Gazi ile kâfirler savaşırken meydana bir cadı girer ve karşısına çıkan Müslüman’a karşı efsun okuyunca Müslümanların elleri bağlanır, etrafı sularla kaplanır. Aynı destanın bir başka yerinde de yine bir cadı ağzından ateşler saçan yanındakilerle Battal Gazi’ye karşı gelir, efsun okuduğu bir tasın içindekini Battal Gazi’ye atınca Battal Gazi’nin etrafını alevler kaplar. Ateşin içinden çıkan bir ejderhayı da Battal Gazi okuduğu bir dua ile etkisiz kılar ve sihir bozulur.
KURT (GÖKBÖRÜ) MOTİFİ
- Destanlarda kurt Türk’ün hayat ve savaş gücünün bir simgesi olarak belirtilmiştir.
KIRKLAR MOTİFİ
- Türklerin önem verdiği, ona kutsal bir nitelik kazandırdıkları sayıların başında kırk gelmektedir.
- Kırk günde yürümek, kırk günde konuşmak. Kaf Dağı’nın etrafını kırk günde dolaşmak, verdiği şölende kırk kulaç yüksekliğinde direk diktirmek, kırk masa hazırlatmak, kırk alp yiğitle savaşa gitmek gibi.
- Görünmez âlemden gelen kırklar motifi Danişment Gazi, Battal Gazi ve diğer mistik destanlarda üç değişik şekilde sergilenir.
a) Kırk sayısı ile bazı eşya ve davranışlar sınırlanır.
b) Destanlarda kahramanın etrafında meydana gelmiş kırk alp gücünü ortaya koyar.
c) Kırklar motifi ile görünmez âlemden gelen koruyucu, güç verici, kutsallığa erişmiş şahıslar ifade edilir. Alpların yanında bulunan bu kırk yiğit, uşak ya da köle olmayıp hepsi de bey soyundandır.
HIZIR MOTİFİ
- Türk halk kültürünün önemli bir öğesi olan Hızır motifi, destanlarımızda destan kahramanına yol gösterip yardım eder. Hızır inancı halen halk arasında Hızır efsaneleri olarak anlatılıp varlığını ve yaygınlığını korumaktadır.
