1.    Sonunda süreksiz sert ünsüzlerden (p, ç, t, k) bi­ri bulunan sözcük, ünlü ile başlayan bir ek aldığında sondaki sert ses yumuşar.
Aşağıdaki sözcüklerden hangisi bu kurala uymaz?
A) ağaç                    B) tarak                   C) yapıt
D) kitap                   E) yurt

2. Aşağıdaki cümlelerin hangisindeki altı çizili sözcükte ünlü türemesi olmamıştır?
A)   Kasabada ilk iş olarak sıcacık bir çorba içtik.
B)  Gencecik insanlar umutlarını kaybetmişti.
C)   İnsanda azıcık insaf olsa böyle davranmaz.
D)  Eski mahallelerin daracık sokakları vardır.
E) Kadıncağız biricik oğlundan ayrılmaya dayanamadı.

3. Aşağıdaki cümlelerin hangisinin yükleminde ünlü daralması olmamıştır?
A)  Yeni öğretim yılı yarın başlıyor.
B)  Çocuklar gösteriyi ilgiyle izliyor.
C)  Saçlarını her gün farklı bir şekilde tarıyor.
D)  Ülkesinden ve sevdiklerinden ayrı yaşıyor.
E) Güneşin ilk ışıkları odamın duvarlarına yansıyor.

4. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde süreksiz sert ünsüzlerin yumuşamasına bir örnek vardır?
A) Toplumsal olaylar, o toplumda yaşayan her insanı az ya da çok etkiler.
B) Gazetelerdeki haberler kimi zaman insanın ruhsal durumunu olumsuz etkiliyor.
C) Son bir ayda akşam geç saatlere kadar işyerinde tek başıma çalışıyorum.
D) Önümüzdeki ay, bu salonda uluslararası bir toplantı yapılacak
E) Dün, bu kentte insanların birçoğu evlerinden çıkmaya cesaret edemedi.

5. Aşağıdaki cümlelerin hangisindeki altı çizili sözcük ek alırken bu sözcüğün ünsüzlerinden biri düşmüştür?
A)  Kazayı birkaç sıyrıkla atlattığına seviniyordu.
B) Çocuklar iki saattir okulun bahçesinde oynuyorlar.
C) Gazeteci bu bilgiyi istemeden ağzından kaçırmıştı.
D) Bizimle konuşurken bile aklı hala dünkü tartışmadaydı.
E) Küçücük çocuklar ne güzel resimler yapmışlar böyle!

6. Aşağıdaki altı çizili sözcüklerin hangisinde ünsüz düşmesi olmuştur?
A) Araba kaymasın diye arka lastiğe  büyücek  bir taş koydular.
B) Konuşmasında sık sık devrik cümle kullanan bir kişiydi.
C) Sonbahar gelince yemyeşil yapraklar sararmaya başladı.
D) Bazı insanlar altın yumurtlayan tavuğa benzetilir.
E)  Oynamak, bütün çocukların en doğal hakkıdır.

7. Aşağıdaki dizelerin hangisinde hem ünlü düşmesi hem ünlü daralması vardır?
A) İsmini sayıklıyorum rüyalarda
Sen duymuyorsun ne yazık
B) Karanlık sokaklarda koşuyorum
Bulamıyorum seni ne yazık
C) Bütün beyazlarda yüz aklığın var
Tertemiz sularda berraklığın var
D) Dil susuyor, kuşlar bile ötmüyor
Sana olan susuzluğum bitmiyor
E) Bin bir keyifle akar suyun
Ağaçtaki çiçeğin hatırına

8.   Türkçede, ad tamlamalarında kaynaştırma sesle­ ri “n” ve “s” dir.
Aşağıdaki sözcüklerden hangisiyle bir ad tamlaması yapılırken bu kurala uyulmaz?
A) ayva                      B) oda                      C) deri
D) gezi                       E) su

9. Aşağıdaki cümlelerin hangisindeki altı çizili sözcükte ünsüz türemesi olmamıştır?
A)  Vergi affı birçok insanı rahatlattı.
B)   Sokaklar çok sessiz bugün.
C)  Sorunun iki şıkkı silik çıkmıştı.
D)  Askeri üsse giriş çıkışlar yasaklandı.
E)   Bu önergenin reddi beklenmiyor.

10. Herkes çok sıkılmıştı. Yorgunluktan benzi sararanlar vardı. Ama kimse yolculuğun ne zaman  biteceğini bilmiyordu.
Bu parçada aşağıdakilerden hangisinin örneği yoktur?
A)  Ünlü daralması
B)   Ünlü düşmesi
C)   Ünsüz değişimi
D)  Ünsüz uyumu
E)  Ünsüz türemesi

11. Sen gittin kaderim düşman kesildi
Alnına simsiyah mührü basıldı
Bütün aynaların yüzü asıldı
Gülmüyor sultanım sensiz gülmüyor
Bu dizelerde aşağıdakilerden hangisinin örneği yoktur?
A)  Ulama
B)  Ünlü türemesi
C)   Ünlü daralması
D)  Ünsüz uyumu
E)  Ünlü düşmesi

12. Üleştirme sayı sıfatı eki, -er (-ar), ünlüyle biten sa­yılara eklendiğinde araya “ş”  kaynaştırma harfi girer.
Aşağıdakilerin hangisinde bu kurala örnek oluşturmayan bir sözcük vardır?
A)  Babalarından ellişer lira harçlık aldılar.
B)  Hastalanan çocuklar altışar gün izin aldılar.
C)  Yarışmada her adaya yirmişer soru soruldu.
D)  Öğrenciler bahçede ikişerli sıra oldular.
E) Otobüsler beşer dakika arayla hareket ediyor.

13. Aşağıdaki cümlelerin hangisindeki altı çizili sözcükte kaynaştırma ünsüzü yoktur?
A) Öğrenci servisi bugün on dakika geç geldi okula.
B) Çocuklardan biri, çantasını güçlükle taşıyordu.
C) Ahmet, elmanın yarısını en küçük kardeşine verdi.
D) Çocuklar yatmadan önce yarımşar şişe süt içtiler.
E) Odayı havalandırmadan çalışmaya başlamazdı.

14. Aşağıdaki dizelerin hangisinde hem ünsüz uyumu hem ünlü düşmesi vardır?
A)  Nihayetsiz bir ova ağarttı benzimizi
B)  Asıldı arabamız bir dağın yamacına
C)  Gökler bulutlanıyor, rüzgar serinliyordu
D)  Yollar bir şerit gibi ufka bağladı bizi
E)   Serpilmeye başladı bir yağmur ince ince

15. En az bir insanın girebileceği büyüklükteki bu mağaralarda, bugün nesli tükenmiş canlılar yaşıyormuş bir zamanlar.
Bu cümlede aşağıdakilerden hangisinin örneği yoktur?
A)  Ünlü daralması
B)  Ünlü düşmesi
C) Ünsüz değişimi
D)  Ünsüz uyumu
E)  Ünsüz türemesi

CEVAPLAR

ÜNLÜLERLE İLGİLİ SES OLAYLARI:

1) Ünlü Düşmesi

Türkçede bazı durumlarda sözcükler ünlü düşmesine uğrarlar.Ünlü düşmesine hece düşmesi adı da verilir.

                a) Bazı iki heceli sözcükler ünlüyle başlayan bir çekim eki aldıklarında ikinci ünlüsünü kaybeder.

• Boyun +u = Boynu
• Omuz +u = Omzu
• Gönül+üm= Gönlüm
• Alın +ı  = Alnı
• Karın +ım =Karnım
• Göğüs+e= göğse
• Fikir+i= Fikri
• Oğul+um = Oğlum
• Bağır+ı= Bağrı
• Şehir+e= şehre
• Kayın+ı = Kaynı
• Resim+e = Resme
• Keşif+imin= Keşfimin
• Nesil+im= neslim
• Bağır+ım= Bağrım

Ruhumun senden ancak şudur emeli

Değmesin göğsümün üstüne namahrem eli

b)        Kimi sözcükler  yapım eki alırken (türetilirken) ünlü düşmesine uğrarlar.

Uyu+ku= uyku

Sarı +ar = sarar-

Sızı+la= sızla-

Devir+ik= devrik

İleri+le= ilerle-

Yalın+ız= yalnız

Çevir+e = çevre

Kuru+ak = kurak

Sıyır+ık= sıyrık

Devir+im = devrim

Kavuş+ak =kavşak

Yanıl +ış = yanlış

savur+ul= savrul

Ayır+ı= ayrı

Ayır+ık = ayrık

Ayır+ım = ayrım

Kıvır+ık=kıvrık

Kıvır+ım=kıvırm

c)        etmek ve olmak gibi yardımcı eylemlerle yapılan bileşik eylemlerde ünü düşmesi olur.

• Kahır+olmak= kahrolmak
• mahıv+olmak = mahvolmak
• emir+etmek = emretmek
• resim +etmek = resmetmek
• şükür+etmek=şükretmek
• sabır+etmek= sabretmek
• kayıt+olmak= kaydolmak
•  fetih+etmek=fethetmek
• devir+etmek=devretmek
• kayıp+olmak= kaybolmak
• seyir+etmek = seyretmek
• akıl+etmek=akletmek
• zehir+etmek= zehretmek
• hüküm +etmek = hükmetmek

d)        Birleşme esnasında ünlü düşmesi olur.Bu tür ünlü düşmesine aşınma yoluyla düşme de denir.

• Ne+için = niçin
• Ne +asıl=nasıl
• Bu + öyle= böyle
• Şu + öyle= şöyle
• kahve+ altı= kahvaltı
• Cuma + ertesi= cumartesi
• Pazar+ertesi= pazartesi
• kayın+ ana= kaynana
• sütlü+aş= sütlaç
• güllü+ aş=güllaç

e) “idi, imiş, ise, ile ve iken ”sözcükleri de kendilerinden önceki kelimelerle birleşerek yazıldıklarında ilk ünlüleri düşer. Sözcüğün son harfi ünlüyse –i sesi –y’ye dönüşür. Ünsüzse –i sesi düşer.

• Kağıtla kalem getir de yazıları yazalım.
• Biz gençken hiç böyle bir şeyle muhatap olmamıştık.
• Geçen yıl sen Almanya’dayken ben senin gelmeni bekledim sokaklarda.
• Bu pazar çok pahalıysa mutlaka ucuz bir şeyler bakmaya çalışacağız.
• Bahçeye koyduğun çiçekler çok güzelmiş.
• Bana getirdiğin çocuk çok bilgiliydi.
• Ben sevdamı kefenledim, ölsen de bir ölmesen de.

f) Yer yön bildiren kelimeler ek aldıklarında sondaki ses düşebilir.Bu ünlü düşmesini yazıyı geçirip geçirmemek  yazım yanlışı olmaz.

• Bura+ dan = buradan  ve burdan
• içeri+ den = içeriden ve içerden
• ileri+ den = ileriden ve ilerden
• nere+ den = nereden ve nerden
• şura+da= şuradan ve şurdan
• yukarı+ da = yukarıda ve yukarda
• dışarı+da = dışarıda ve dışarıda

NOT: İkilemelerde hece düşmesi olmaz.

• Askerlerimiz omuz omuza savaşıyor.
• Bir anda onunla burun buruna geldik.
• Taraftarlar göğüs göğüse  bir mücadele seyretti.

2) Ünlü Artması (Türemesi): 

a) Bazı sözcüklerde “cik” küçültme eki getirildiğinde sözcükle ek arasına bir ünlü getirilir.

• dar+cık= daracık
• az + cık = azıcık
• genç+çik = gencecik
• bir+cik = biricik

a)        m,p,r,s asesleriyle yapılan pekiştirmelerde de ünlü artması olur.

• Çevre= çepçevre veya çepeçevre
• Sağlam = sapsağlam veya sapasağlam
• Yalnız=  yapyalnız veya yapayalnız
• Dağınık= darmadağınık
• Çıplak =çırçıplak veya çırılçıplak
• Parça = paramparça
• Karışık = karmakarışık
• Genç = gepgenç veya gepegenç
• Düz= düpdüz veya düpedüz

 3) Ünlü Daralması:

a) “a ve e ”ünlüleriyle biten fiile “-yor”  eki getirildiğinde fiilin sonundaki “ a ve e” sesleri darlaşarak “ı, i, u, ü ” ye dönüşür.

• özle+yor = özlüyor
• başla+yor= başlıyor
• kana+yor= kanıyor
• iste+ yor= kanıyor
• tara+yor=tarıyor
• ara+yor= arıyor
• horla+yor=horluyor
• bekle+yor=bekliyor
• ekle+yor=ekliyor
• gözle+ yor= gözlüyor
• oyun+ a+yor= oynuyor
• koş+ma+ yor = koşmuyor
• gel+me+ yor= gelmiyor

 NOT: “-yor “ un daraltma özelliğiyle “-y” sesinin daraltma özeliği birbirine karıştırılmamalıdır.”-y” sesi sadece 3 kelimede daraltma yapar, diğerleri  için daralma söz konusu değildir.

•  de+y+ecek= diyecek
• ye+y+ecek=yiyecek
• ne+y+e= niye

Bu üç tane kelimenin dışında daraltma yaparsa orda yazım yanlışı vardır.

4) Ulama  

Sözcük sonlarındaki ünsüzlerin kendilerinden sonra gelen ünlülere bağlanarak söylenmesine ulama denir.

• Sabahtan uğradım  ben bir fidana
• Ne şair yaş döker, ne aşık ağlar.

Tarihe karıştı  eski sevdalar

• Balkon açıkmış.
• Kurban olam beşikte yatan kuzuya.

 5) Kaynaştırma

Türkçede kesinlikle iki ünlü yan yana  gelmez.Ünlüyle biten bir sözcüğe ünsüzle başlayan ekin arasına “y,ş,s,n” seslerinden uygun olanı getirilir.

• Ali’nin ablası elmaları masaya koymuş.
• Onları ikişer  ikişer  dağıtır mısın ?
• On yıldır vardır ayrıyım Kına dağından

Baba ocağından yar kucağından

Bir çiçek dermedim sevgi bağından

Huduttan hududa atılmışım ben.

• Yaş otuz beş yolun yarısı eder

Dante gibi ortasındayız ömrün

• Ondan ne dünyaya ne de kendisine bir hayır gelir.
• Mirastan ellişer milyar pay düşer mi dersin .

NOT: Genelde ad tamlaması oluştururken “ n ve s”  kaynaştırma harfleri kullanılır.Yalnızca  “su” kelimesi bunun istisnasıdır. Su+y+um

6) Büyük Ünlü Uyumu:

NOT: Uyumlar tek heceli ve bileşik sözcüklerde aranmaz.

NOT: Büyük ünlü uyumuna uymayan kelimelerde küçük ünlü uyumu aranmaz.

Bu uyuma  kalınlık incelik uyumu denir. Türkçede bir sözcüğün ilk hecesinde ince ünlü varsa, diğer hecelerinde  de ince, ilk hecede kalın ünlü varsa diğer  hecelerinde  de kalın olur.

• Sarı saçlarına  deli gönlümü

Bağlamıştın , çözülmüyor mihriban

Ayrılıktan zor  belleme ölümü

Görmeyince sezilmiyor mihriban

• Ben sana mecburum bilemezsin

Adını mıh gibi aklımda tutuyorum

Büyüdükçe büyüyor gözlerin

Ben sana mecburum bilemezsin

İçimi seninle ısıtıyorum

NOT:  -yor, – ken, -ki, -daş, -leyin, -(ı)mtırak gibi eklerin bu uyuma uymaz. Nedeniyse bu eklerin tek şekli vardır.  Bekliyor, sabahken, masadaki, meslektaş, akşamleyin, yeşilimtırak….

 7) Küçük Ünlü Uyumu

Bu uyuma düzlük yuvarlaklık uyumu da denir.

a)  Türkçede sadece ilk hecede o ve ö sesi olur. İkinci ve daha sonraki hecelerde kesinlikle olmaz.

b) a,e,ı,i seslerinden yine a,e,ı,i sesi gelir.  o , ö, u, ü seslerinden sonra ya u,ü  ya da  a,e,ı,i sesi gelir.

ÜNSÜZLERLE  İLGİLİ  SES  OLAYLARI:

1) Ünsüz Benzeşmesi:

                Türkçede sözcüklerde sert ünsüzlerden (p,f,s,t,k,ç,ş,h,p) sonra “d,c,g” ile başlayan bir ek gelirse bu seslerden c=ç’ ye, d=t’ ye, g=k’ye dönüşür. Yani bu sesler sertleşir.

• Çiçekten harman olmaz

Yar derde derman olmaz.

• Baskın basanındır deyip içeri girdi.
• Dün dişçiyle randevum vardı; ama unutmuşum.
• Sabahtan beri yol nedir yorgunluk nedir bilmeden çalışıyorum.
• 1955’te yaşanan bu olay herkesi üzdü.
• Türkçülük akımı 19. yüzyılda iyice güçlendi.
• Atkısını üzerine atıp sokağa çıktı.
• Farsça, Osmanlı’da çok fazla kullanılan bir dil olmuş.
• Bu olaydan sonra Allah’tan başkasına güvenmiyordu.
• Yükte hafif pahada değerli olan eşyalarımızı yanımıza alıp dışarı çıktık.

 2) Ünsüz Değişimi (Yumuşama)

Sözcük sonunda bulunan p,ç,t,k sesleri ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında yumuşayarak b,c,d,ğ dönüşürler.

• Tepeden tırnağa inceledik.
• Türkiye’nin borcu ödemekle bitmez.
• Yurdumun insanı her yönüyle güzelliklere sahip.
• İnsan hayatta bir yerlere gelecekse bileğinin hakkıyla gelecek.
• Sürekli kalemini kaybediyordu.
• Güneşin battığı yerde seni bekliyorum diyordu.
• Sen aziz şehrim! Sensiz uykusuz yaşadığımı bilmelisin.

NOT: Özel adlarda bu yumuşama özelliği olmaz.

• Cemil Meriç’in kitaplarını okudunuz mu?
• Zonguldak’a giden Başbakan  halkın sorunlarını dinledi.
• Ahmet’in bize anlattığı şeyleri dinlemeliydik.
• Gemlik’e doğru denizi göreceksin sakın şaşırma.

NOT: Bazı tek heceli  ve yabancı sözcüklerde yumuşama olmayabilir.Ünsüz yumuşaması aykırılık söz konusudur.

• Hukukun üstünlüğüne inanmalıyız.
• Cumhuriyeti biz kurduk, onu yaşatacak olanlar da sizlersiniz.
• Bu saate kadar nerede olduğunu öğrenebilir miyim?
• Kadın saçını süpürge etmişti çocukları için.
• Aşkın kanunu yazsam yeniden.
• Bu kente yalnızlık çöktüğü zaman

Uykusunda bir kuş ölür ecelsiz

• Sanatın insana olan faydaları üzerinde durmalıyız.

 3) Ünsüz Düşmesi

Türeme ve birleşme sırasında ünsüz kaybı olabilmektedir.

• minik+ cik= minicik
• ufak+cık = ufacık
• küçük + cük = küçücük
• yüksek+l= yüksel
• ast + teğmen = asteğmen
• üst + teğmen = üsteğmen
• rast + gele = rasgele
• gül +üş+cük= gülücük
• öp+üş+cük = öpücük
• alçak+cık= alçacık
• ad+daş= adaş
• kalk+dır= kaldır
• sıcak+cık = sıcacık
• büyük+cek= büyücek

4) Ünsüz Artması

Kimi tek heceli sözcükler ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında  veya ünlüyle başlayan bir sözcükle başlayan bir sözcükle birleştiklerinde bunların sonundaki ünsüzler ikizleşir.

• Hakkıdır hakka tapan milletimin istiklal.
• Her sorunun doğru  şıkkı on puandır.
• Tıbbın bu konuda yapabileceği bir şey yok.
• Hayatım boyunca seni affetmeyeceğim.
• Seni görünce kendimi daha iyi hissediyorum
• Sen merak etme, biz o işi hallettik.
• Hakim benim suçsuz olduğuma hükmetti.
• Ona reddedemeyeceği  bir teklif sunacağım.
• Her insan neden yaşlanınca hacca gidiyor.
• Zannımca yine bu işin altından yine o çıkacak.

5) N-B Çatışması

Türkçede kesinlikle b sesinden önce n  sesi gelmez. Gelirse b sesi n’yi m’ye dönüştürür.

• Çarşanba = Çarşamba
• Perşenbe = Perşembe
• Anbar = Ambar
• Çenber = Çember
• Kanbur = Kambur
• Cınbız = Cımbız
• Tenbel = Tembel
• Saklanbaç = Saklambaç
• Dolanbaç  = Dolambaç
• Penbe = Pembe
• Sünbül = sümbül

NOT:  n-b  çatışması özel isimlerde ve bileşik isimlerde olmaz. Olursa yazım yanlışı olur.

• İstanbul ,  Safranbolu , Zeytinburnu  ,  onbaşı, binbaşı, sonbahar, düzenbaz…

6) Metatez  (Göçüşme)

Türkçede ünlü ve ünsüz olmak üzere 29 ses vardır. Bunların 8 tanesi ünlü, 21 tanesi de ünsüzdür.

Ünlülerin Sınıflandırılması

Dilimizdeki ünlüler söyleniş sırasında dilin, çenenin ve du­dakların aldığı biçime göre sınıflandırılır.

a. Dilin durumuna göre: Dilin durumuna göre ünlüler kalın ve ince olmak üzere ikiye ayrılır.

Kalın ünlüler: a, ı, o, u İnce ünlüler: e, i, ö, ü

b. Alt çenenin durumuna göre: Alt çenenin durumuna göre ünlüler geniş ve dar olmak üzere ikiye ayrılır.

Geniş ünlüler: a, e, o, ö Dar ünlüler: ı, i, u, ü

c. Dudakların durumuna göre: Dudakların durumuna göre ünlüler düz ve yuvarlak olmak üzere ikiye ayrılır.

Düz ünlüler: a, e, ı, i Yuvarlak ünlüler: o, ö, u, ü

 Ünsüzlerin Sınıflandırılması

Ünsüzler ağız boşluğundaki boğumlandığı yere (çıkak), sü­rekli söylenip söylenemediğine ve yumuşak (ötümlü) ve sert (ötümsüz) oluşlarına göre sınıflandırılır.

a. Boğumlanmalarına (çıkak) göre:

Dudak ünsüzleri: Dudakların birbirine dokunmasıyla çıkar: b, m, p

Diş-dudak ünsüzleri: Üst dişlerin alt dudağa dokunmasıyla çıkar: f, v

Diş ünsüzleri: Dil ucunun üst dişlere yaklaşmasıyla veya dokunmasıyla çıkar. c, ç, d, j, l, n, r, s, ş, t, z

Damak ünsüzleri: Dilin orta kısmının ön damağa ya da dil kökünün art damağa yaklaşmasıyla çıkar. g, ğ, k, y

Gırtlak ünsüzleri: Bu ses, ciğerlerden gelen havanın ses tellerine çarpmasından ve ağızda hiç bir engele uğramadan çıkmasıyla oluşur. Türkçede gırtlak ünsüzü olarak sadece h sesi vardır.

 b. Sürekli söylenip söylenmeyeceğine göre:

Ünsüzlerin söylenirken ses yolunun kapanmasına veya sü­rekli açık olmasına göre sınıflandırılmasıdır. Ünsüzler söyle­nirken ses yolu kapanıyorsa süreksiz, sürekli açık kalıyorsa sürekli ünsüzler adını alır. Bunu belirlemek için ünsüzün başına bir ünlü getirilir. Ak, süt, iç seslerini söylerken ses yolu tıkanmaktadır. Özzzzzzzzz, elllllllll, offffff seslerini söy­lerken ses yolu açık kalmaktadır. Bu özelliğine göre ünsüzler ikiye ayrılır:

Sürekli ünsüzler: f, ğ, h, j, l, m, n, r, s, ş, v, y, z

Süreksiz ünsüzler: b, c, ç, d, g, k, p, t

 c. Yumuşak ve sert oluşlarına göre:

Ünsüzler ses tellerinde titreşime uğrayıp uğramadığına göre yumuşak (tonlu) ve sert (tonsuz) olmak üzere ikiye ayrılır.

Yumuşak ünsüzler: Ses tellerinin titreşmesiyle oluşan ün­süzlerdir. b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z

Sert ünsüzler: Ses telleri titreşmeden oluşan ünsüzlerdir. ç, f, h, k, p, s, ş, t

 Ünlü ve Ünsüz Uyumları

 Ünlü Uyumu: Türkçede iki tür ünlü uyumu vardır.

 a. Büyük ünlü uyumu: Dilin durumuna göre ünlülerin kalın­lık incelik bakımından uyumudur. Türkçe sözcüklerde ilk hecede kalın ünlü varsa, ondan sonraki hecelerde kalın ünlü; ince ünlü varsa ince ünlü gelir. Bu kurala büyük ünlü uyumu denir.

“Ağaçlar çiçek açtı.” cümlesinde ilk hecede a kalın ünlüsün­den sonra a- a- a kalın ünlüleri; çiçek sözcüğünde ise, i, e ince ünlüleri; açtı sözcüğünde a- ı şeklinde kalın ünlüler gelmektedir.

Türkçe olduğu hâlde bu kurala uymayan bazı sözcükler de vardır. Kardeş < karındaş, anne < ana, elma < alma vb. Bu sözcüklerin asılları ünlü uyumuna uyarlar.

Bazı ekler Türkçe sözcüklere eklendiğinde ünlü uyumuna uymaz.

– yor eki: geliyor, yazıyor, okuyor vb.

– mtrak eki: mavimtrak, yeşilimtrak, sarımtrak vb.

– ki eki: sabahki, akşamki, dünkü vb.

– daş eki: yurttaş, vatandaş, dindaş, yoldaş vb.

– leyin eki: geceleyin, sabahleyin, akşamleyin vb.

– iken eki: silerken, bakarken, yazarken vb.

 b.  Küçük ünlü uyumu: Küçük ünlü uyumu sözcüklerdeki ünlülerin düzlük yuvarlaklık, darlık-genişlik bakımından uyu­mudur.

1. Türkçe sözcüklerde düz ünlüler (a, e, ı, i) den sonra düz ünlüler gelir.

2. Yuvarlak ünlüler (o, ö, u, ü) den sonra;

a. Düz- geniş (a, e) ya da

b. Dar-yuvarlak (u, ü) gelir. Bu kurala küçük ünlü uyumu denir.

Örnek: bekledim, kömürlük, gövdesi, umursamaz, tarafsızlık, yorgunluktan

 Not: KÜU, kelimenin tamamında değil, komşu iki hece ara­sında aranır: yumurtacı, yuvarlaklık, görebilmişti…

Bazı sözcükler Türkçe oldukları hâlde küçük ünlü uyumuna uymazlar: Armut, çamur, kabuk kavun, avuç, kavuşmak, yağmur vb.

-yor eki KÜU’yu devamlı bozar: olmuyor

 Not: Yabancı sözcüklerde, birleşik kelimelerde ve tek heceli­lerde ünlü uyumu kuralı aranmaz.

 Ses Olayları

a. Ünsüz Benzeşmesi (Sertleşmesi–Ünsüz Uyumu)

Sonunda f, s, t, k, ç, ş, h, p ünsüzleri bulunan kelimeler “c, d, g” ile başlayan bir ek aldığı zaman ekin başındaki yumuşak ünsüzler sertleşerek “ç, t, k” olur.

sınıfda değil sınıfta Türk-ce değil Türkçe at-gı değil atkı

çiçek-ci değil çiçekçi 1905’de değil 1905’te,

Ünsüz benzeşmesi yabancı dillerden dilimize giren bazı yabancı sözcükler ile birleşik sözcüklerde aranmaz: İstikbâl, mahdut, makbul, işgal, meşgul ile akbaba, kurtdereli, üçgen, Akdeniz, kırkbayır vb.

 b. Sert Ünsüzlerin Yumuşaması (Ünsüz Değişimi)

Sözcük sonlarındaki sert ünsüzler (ç, k, p, t) sesli harfle baş­layan bir ek aldıklarında yumuşarlar: ç-c; k-ğ; p–b; t–d olur. Bu kurala sert ünsüzlerin yumuşaması denir.

ağaç – ağacı ekmek – ekmeği söğüt – söğüde kitap – kitaba vb.

Tek heceli sözcükler ile yabancı dillerden dilimize giren bazı sözcükler bu kurala uymaz: iç- içi; ok- oku; kırk- kırkı; kata -kata; yat – yatı vb. gayret – gayreti; ehemmiyet- ehemmiyeti vb. hukuk – hukuku; millet- milleti vb.

 c. Ünlü türemesi

-cık / -cik eki alan bazı kelimelerde araya bir ünlünün girdiği görülür:

Bir-cik→biricik, az-cık→azıcık, genç-cik → gencecik, dar-cık→daracık…

Pekiştirilmiş bazı kelimelerde de ünlü türemesi olabilir: Yalnız → yapayalnız, çevre → çepeçevre, gündüz → güpe­gündüz, düz → düpedüz, çıplak → çırılçıplak

 d. Ünsüz türemesi

Bazı birleşik fiillerin oluşumunda ünsüz türemesi görülür:

Af etmek – affetmek his etmek – hissetmek

Bazı sözcüklere ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde söz­cüklerde aynı türeme ortaya çıkar.

af-ı = affı had-i = haddi hak-ı=hakkı

Ünlüyle biten sözcüklere, ünlüyle başlayan bir ek geldiğinde, Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana gelemeyeceği için bu ünlülerin arasına “y, ş, s, n” ünsüzlerinden uygun olan biri gelir. Bu ünsüz türemesine kaynaştırma da denir.

oku-y-an           okuyan

baba-s-ı            babası

yedi-ş-er           yedişer

elma-n-ın           elmanın

 e. Ünlü Düşmesi

İki heceli olan kimi sözcükler ünlüyle başlayan bir ek aldıkla­rında ikinci hecelerinde bulunan ünlüyü düşürürler.

omuz – um          omzum

oğul – u                oğlu

Bazı birleşik fiillerin oluşumunda ünlü düşmesi olur:

Kahır olmak = Kahrolmak, Sabır etmek = Sabretmek

Bazı sözcükler yapım eki alırken ünlü düşmesi olur:

ileri – le – mek =ilerlemek koku – la – mak=koklamak

 f. Ünsüz Düşmesi

-cek ,-cak küçültme eki alan bazı kelimelerde olur:

Küçük-cük=küçücük          minik-cik=minicik

Bazı sözcükler yapım eki alırken ünsüz düşmesi olur:

Yüksek-l-mek=yükselmek

Alçak-l-mak=alçalmak

 g. Ünlü Daralması

Fiillerin sonlarında bulunan geniş ünlüler (a, e) “-yor” ekinin darlaştırıcı özelliğinden dolayı daralarak, (ı, i, u, ü) dar ünlü­lerine dönüşür. Buna ünlü daralması denir. bekl-e-yor > bekl-i-yor kalm-a-yor > kalm-ı-yor özl-e-yor > özl-ü-yor soll-a-yor > soll-u-yor

Tek heceli olan “de-, ye-“ fiillerinde de darlaşma görülmekte­dir:

De-y-en=diyen                   ye-yor=yiyor

De-y-erek=diyerek             ye-y-en=yiyen

Türkçenin başlıca ses özellikleri şunlardır:

1.    Türkçe sözcükler büyük ve küçük ünlü uyumuna uyar. Ancak bu kurala uymayan çok az sayıda sözcük ve ekler vardır.

2.    Türkçe sözcüklerde ilk heceden sonra (ikinci üçüncü hecelerde) o, ö ünlüsü bulunmaz. Bulunan sözcükler Türkçe değildir. Atom, horoz, radyo vb.

3.    Türkçede uzun ünlü yoktur, âlim, nâzım, âşık gibi söz­cükler Türkçe değildir.

4.    4. İki ünlü yan yana gelmez. İki ünlü yan yana geliyorsa araya bir kaynaştırma sesi (harfi) girer. Oku-y-an, bağ-la-n-acak, masa-s-ı vb.

5.    İki ünlü yan yana bulunan saat, şair, şiir, fiil, muayene, reis, maalesef vb. Türkçe değildir.

6.    Türkçe sözcüklerde f, h, j sesi yoktur. Mahkeme, tüfek, jilet, jandarma, ajanda, vb.

7.    Ancak tabiat taklidi seslerden oluşan sözcükler bu kura­lın dışındadır. Fısıldamak, of, vb.

8.    Türkçede c, ğ, l, m, n, r, v, z sesleri sözcüğün başında bulunmaz. Yani bu seslerle başlayan sözcükler Türkçe değildir. Cami, lâle, marul, nane, raf, vazife, zerdali vb.

9.    Sözcük sonunda b, d, c, g sesleri bulunmaz. Kitab, derd, ilac, vb. Bu seslerle biten sözcükler kitap, dert, ilaç biçi­minde söylenir.

10.  Sözcüğün başında iki ünsüz yan yana bulunmaz. Bulu­nanlar Türkçe değildir. Plan, kredi, tren.

11.  Sözcüğün sonunda üç ünsüz ses yan yana bulunmaz. Bulunanlar Türkçe değildir. Sfenks, kontr

12.  Sözcük kökünde aynı cinsten iki ünsüz yan yana bulun­maz. Millet, hürriyet, tasavvur, hassas vb. Türkçe değil­dir.