YAPI BAKIMINDAN FİİLLER
Yapı bakımında fiiller üç bölümde incelenir:
BASİT FİİL
Yapım eki almamış fiiller basit yapılıdır.
“Misafirler yemekten sonra salona geçtiler.”
cümlesindeki altı çizili “geç-” fiili basit yapılıdır. Bu fiilin aldığı “-ti” kip eki ve “-ler” 3. çokluk şahıs ekidir. Bunlar, çekim ekidir. Çekim ekleri fiilin yapısını değiştirmez.
“Sergideki resimlere uzun uzun bakıyordu.“
cümlesindeki “bak-” fiili yapım eki almadığı için basit yapıldın
“Yorgun olduğu için erkenden yattı.”
“Küçük bir otelde kalmışlar”
‘Bu araziye fidan dikecek.”
cümlelerindeki altı çizili fiiller de basit yapılıdır.
TÜREMİŞ FİİL
Yapım eki almış fiiller türemiş yapılıdır.
“İzciler, çadırlara yerleştiler.”
cümlesindeki altı çizili fiil türemiş yapılıdır. Burada “yer” ismine önce “-le”, sonra “-ş” yapım eki gelmiş ve “yerleş-” fiili ortaya çıkmıştır.
“Formdaki boş yerleri güzelce doldurdu.”
cümlesindeki “doldur-” fiili “-dur” yapım ekini almıştır. Dolayısıyla bu fiil yapıca türemiştir.
“Yerinden güçlükle doğruldu.”
Tatile çıkmadan önce evin tüm odalarını boyattı.”
“Gittiğimiz yerde bizi sıcak karşıladılar.”
cümlelerindeki altı çizili fiiller de yapım eki aldığı için türemiş yapılıdır.
Örnek ..
Aşağıdaki dizelerin hangisinde yansımadan türemiş bir yüklem vardır?
A) Döne döne ardın sıra melerim
B) Kuşlarınız birbiriyle ötüşür
C) Keklik gibi taştan taşa sekersin
D) İnip aşkın deryasını boyladı
E) Ayrılık elinden bağrım eziktir
(1987-ÖYS)
Çözüm ..
“Yansıma” çevrede duyulan seslerin taklidiyle oluşturulan sözcüklere denir. Buna göre yüklemlere baktığımızda “melerim” yükleminin kökü olan “me” sesinin koyunların seslerinin taklidiyle oluştuğunu görürüz. Yani yüklem yansımadan türemiştir. Diğer yüklemlerin kökleri olan, “öt-“, “sek-“, “boyla-“, “ez-” sözcüklerinde ses taklidi göremiyoruz.
Cevap A
BİRLEŞİK FİİL
Türkçede birden çok sözcükten olulaşan fiillere birleşik fiil denir.
“İyi oynarsak maçı kazanabiliriz.”
cümlesindeki “kazanabil-” sözcüğü birleşik fiildir. Zira bu, “bul-” ve “bil-” fiillerinin bir araya gelmesiyle oluşmuştur.
Birleşik fiilleri üç bölümde incelemek mümkündür:
Yardımcı Fiillerle Yapılan Birleşik Fiiller
Türkçede “etmek, olmak, kılmak, eylemek” başlıca yardımcı fiillerdir. İşte bir isimle bu yardımcı fiillerin bir araya gelmesiyle oluşan birleşik fiillerdir.
“Çantası okulda kaybolmuş.”
cümlesinde “kayıp” ismiyle “olmak” yardımcı fiili “kaybolmak” birleşik fiilini oluşturmuştur.
“Yaptığı iyiliklerden dolayı ona teşekkür etmiş?”
cümlesinde “teşekkür” ismiyle “etmek” yardımcı fiili “teşekkür etmek” birleşik fiilini oluşturmuştur.
“Bizleri mutlu kıldınız?”
cümlesinde “mutlu kılmak” da isimle yardımcı fiilin bir araya gelmesiyle oluşan bir birleşik fiildir.
“Şu güzel manzarayı sevreyleyin.”
“Yaralıya hemşireler yardımcı oldu.”
‘Elbisedeki kusuru fark etmedim.”
“Dışarıdan gelen bu sesten çok rahatsız olmuşlar.”
cümlelerinde altı çizili sözcükler de yardımcı eylemlerle yapılan birleşik fiillerdir.
Yardımcı fuller, başka anlamlarda kullanılırsa birleşik fiil oluşturmaz.
“Bahçedeki üzümler yeni olmuş.”
cümlesinde “olmak” fiili anlam değişikliğine uğrayıp “olgunlaşmak” anlamında kullanılmıştır. Dolayısıyla burada yardımcı fiil görevinde değil, asıl fiildir.
“Akşama kamp yerinde oluruz.”
cümlesinde “olmak” fiili “bir yere ulaşmak” anlamını taşıdığından tek başına kullanılmıştır.
“Bu araba ne kadar eder?”
cümlesinde “etmek” fiili, “herhangi bir değerde olmak” anlamında kullanıldığından birleşik fiil oluşturmamıştır.
Yardımcı fiilleriyle oluşan birleşik fiiller ses düşmesi ya da türemesi olduğunda bitişik yazılır. Bunun dışında ayrı yazılır
“Yola fırlayan çocuğu son anda fark etti.”
cümlesinde “fark etmek” bileşik fiili, ses düşmesi ya da türemesi olmadığı için bitişik yazılmıştır.
“İnsan bu şehirde kaybolur.”
cümlesinde “kayıp” ve “olmak” sözcüklerinden oluşan “kaybolmak” birleşik fiili, hece düşmesi olduğundan bitişik yazılmıştır.
Örnek .. 2
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde “etmek” sözcüğü yardımcı eylem olarak kullanılmamıştır?
A) Bu konuda ona ancak sen yardım edebilirsin.
B) Evde yoktuk; misafirlerimizi yolcu etmeye gitmiştik.
C) Bu ödülü çoktan hak ettiğini o da biliyordu.
D) Bu tablo sence on bin lira eder mi?
E) Bunu, birçok kez kendisinden rica ettim.
(1982 – ÖSS)
Çözüm ..
“Etmek” sözcüğü, genellikle kendinden önce gelen isim soylu sözcükle birleşik fiil oluşturur. Bazı durumlarda ise herhangi bir sözcükle anlamca ilgi kurmadan bir eylem bildirebilir. Soruda bu türlü bir özellik sorulmuş. A’da öznenin yaptığı iş “yardım etmek” tir. B’de “yolcu etmek”, C’de “hak etmek”, E’de “rica etmek”, eylemlerinde “etmek” fiili hep birleşik eylem oluşturmuştur. D’de ise bu fiil “tutar, değer” anlamında tek başına kullanıldığından yardımcı fiil görevinde değildir.
Cevap D
Kurallı Birleşik Fiiller
İki fiilin birleşip kaynaşmasıyla oluşan birleşik fiillerdir. Kurallı birleşik fiiller, “yeterlik fiili, tezlik fiili, sürerlik fiili ve yaklaşma” fiilidir.
Yeterlik fiili: Herhangi bir fiile “-ebilmek” getirilerek yapılır. Yeterlik fiili, genellikle, “gücü yetme, yapabilme” anlamı katar. Kimi zaman ihtimal anlamı da taşır.
“Kardeşim artık yürüyebiliyor.”
cümlesinde “yürüyebilmek” fiili, yeterlik fiilidir. “Yürümek” fiiline “-ebilmek” getirilerek yeterlik fiili oluşturulmuştur. Bu fiilde “yürümeye gücü yeter” anlamı vardır.
“Beni dikkatle dinleyebilirsiniz.”
cümlesinde “dinleyebilmek” fiili de yeterlik fiilidir. Bu fiilde de “dinlemeye gücü yetme, bunu yapabilme” anlamı vardır.
“Yarın yağmur yağabilir/’
cümlesinde “yağabilmek” fiili de yeterlik fiilidir. Ancak bu fiilde tahmin anlamı vardır.
Yeterlik fiilinin olumsuzu yapılırken, “bilmek” fiili atılarak bunun yerine “-ma, -me” olumsuzluk eki getirilir. Yani fiile olumsuzluk eki “-ama-, -eme-” biçiminde gelir. Ayrıca yeterlik fiilinin olumsuz biçimi de birleşik fiildir.
Olumlu Olumsuz
Gelebildi Gelemedi
Kazanabilir Kazanamaz
İhtimal anlamı taşıyan yeterlik fiilinde “bil-” fiili atılmadan “-ma, -me” olumsuzluk eki getirilir.
Olumlu Olumsuz
Yazabilir Yazmayabilir
Seçebilir Seçmeyebilir
Tezlik fiili: Herhangi bir fiile “-ıvermek” getirilerek yapılır. Tezlik fiili, “çabukluk, tezlik” anlamı katar.
“Fincanlar elinden düşüverdi.”
cümlesinde “düş-” fiiline “-üver-” getirilerek “düşüver-” tezlik fiili elde edilmiştir. Burada “düşüver-” eyleminde “çabukluk, hemen gerçekleşme” anlamı vardır.
“İstediklerini marketten getirivermis.”
cümlesinde de “getiriver-” fiili de tezlik fiilidir.
Tezlik fiilinin olumsuzu, iki biçimde yapılır
Olumsuzluk eki ya birinci fiilden sonra ya da “-ıvermek” fiilinden sonra getirilir.
Olumlu Olumsuz Olumsuz
Bakıverdi Bakmayıverdi Bakıvermedi
Yazıvermiş Yazmayıvermiş Yazıvermemiş
Yeterlik fiilinin iki olumsuz biçiminde anlam farkı vardır. Birinci olumsuz biçiminde “tezlik” anlamı belirgindir. İkinci olumsuz biçiminde ise “önemsememe” anlamı ağırlıktadır.
Sürerlik fiili: Herhangi bir fiile “-ekalmak”, “-edurmak” ya da “-egelmek” fiilleri getirilerek yapılır. Sürerlik fiilinde “devamlılık, süreklilik” anlamı vardır
“Bu gelenek, yüzyıllardır uygulanagelmiş.”
cümlesinde “uygulanagelmek” fiili sürerlik fiilidir, “-agelmek” fiili “uygulan-” fiiline getirilmiştir. Görüldüğü üzere fiilde “devamlı uygulanma” anlamı vardır.
“Çocuk, annesinin ardından bakakaldı.”
cümlesinde de “bak-” fiiline “-akalmak” getirilerek yapılan “bakakal-” fiili sürerlik fiilidir. Burada da “bakmak” eyleminde bir “süreklilik, devamlılık” vardır.
“Onlar konuşadursun biz işimize bakalım.1‘
cümlesinde “konuşadur-” fiili de sürerlik fiilidir
Sürerlik fiillerinin olumsuz biçimi bulunmamaktadır.
Yaklaşıklık Fiili: Bir fiile “-eyazmak” getirilerek yapılır. Yaklaşma fiillerinde, “olacaktı, ama olmadı” anlamı vardır.
“Maç sırasında ayağı kırılavazdı.”
cümlesinde “kırılayazmak” fiili yaklaşma fiilidir. Bu fiilde “kırılacaktı ama kırılmadı” anlamı vardır.
Yaklaşma fiilinin olumsuz biçimi yoktur Bunun yanında günümüzde yaklaşma fiilleri yaygın olarak kullanılmamaktadır. Örneğin “düşeyazdı” yerine “neredeyse düşecekti” ifadesi tercih edilmektedir.
Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller
Bir tanesi fiil olmak koşuluyla birden çok sözcüğün anlamca kaynaşarak oluşturduğu fiillere “anlamca kaynaşmış birleşik fiiller” denir. Çoğunlukla deyimler anlamca kaynaşmış birleşik fiiller grubuna girer.
“Bu projeyi en sonunda hayata geçirdiler.”
cümlesinde “hayat” sözcüğüyle “geçir-” fiili bir araya gelerek “hayata geçirmek” birleşik fiilini oluşturmuştur. İşte bu, anlamca kaynaşmış birleşik fiildir.
“Sporcumuz, altın madalyayı kafasına kovmuş.”
cümlesinde “kafasına koymak” fiili anlamca kaynaşmış birleşik fiildir. Bu, aynı zamanda deyimdir.
“Birinci soruyu gözerken hata vapmıs.”
cümlesinde “hata yapmak” sözü anlamca kaynaşmış birleşik fiildir.
“Bu tür uygulamalar, trafiğin düzeleceğini öngörüyor.”
“Sinemaya gitmekten vazgeçti.”
“Zavallı adam, çok çalışmaktan yorgun düşmüş‘
“Taşınmaya mı karar verdiniz?”
cümlelerindeki altı çizili fiiller de anlamca kaynaşmış birleşik fiildir.
Örnek .. 3
Aşağıdakilerin hangisinde birden çok bileşik fiil vardır?
A) Kimi benim gibi erir derinden
Kimi senin gibi çok mutlu olur.
B) Bahsetti derinden ona halim
Aşkın bu onulmaz yarasından
C) Soldu günden güne sessiz soldu
Dediler hep: “Kıza bir hal oldu!”
D) Bir öğreniversin aşkı
Ağacı o vakit seyredin
E) Dalıveriyoruz arada bir
Belli, bir şey var aramızda
(ÖYS)
Çözüm ..
Seçeneklerdeki bileşik fiilleri bularak sorumuzu çözelim. A’da “mutlu olur”, B’de “bahsetti”, C’de “bir hal oldu”, E’de “dalıveriyoruz” çekimli fiilleri bileşik fiildir. Bunlardan A, B ve C’dekiler yardımcı fiille yapılan fiillerdir. E’deki ise tezlik fiilidir. D’ye baktığımızda “öğreniversin” tezlik fiili, “seyredin” yardımcı eylemle yapılan bileşik fiildir. Yani iki tane bileşik fiil kullanılmıştır.
Cevap D
Örnek .. 4
Bir insanın konuşmasından ya da yazdıklarından eğitimi, dünya görüşü ve bilgi birikimi kolayca anlaşılabilir.
Bu cümlede aşağıdakilerden hangisi yoktur?
A) Bileşik fiil
B) Zarf (belirteç)
C) Edat (ilgeç)
D) Bağlaç
E) Belgisiz sıfat
(1984-ÖYS)
Çözüm ..
“Anlaşılabilir” sözü bileşik fiildir (A); “kolayca” sözü zarftır (B); “ya da”, “ve” sözcükleri bağlaçtır (D); “bir” sözü belgisiz sıfattır (E). Görüldüğü gibi cümlede edat görevinde bir sözcük yoktur. Cevap C seçeneğidir.
Cevap C
