FİİLDE ÇATI

A) ÖZNE –YÜKLEM İLİŞKİSİNE FİİLLER:

1) Etken Fiiller

Fiilde anlatılan işi, oluşu, kılışı yaptığı ; öznenin aktif aktif olduğu fiillerdir.Etken fiillerde özne gerçek öznedir.

• Ağır ağır çıkacaksın bu merdivenlerden
• Konferans boyunca sürekli konuştu.
• Bu kumaşı biraz daha keselim.
• Hava soğuksa dışarı çıkmayın.
• Garibim namıma Kerem diyorlar

Aslı’mı el almış harem diyorlar

Hastayım derdime verem diyorlar

Maraşlı Şeyhoğlu Satılmış’ım ben

• 19782ten beri bu mahallede oturuyoruz.
• Bu soruları mutlaka çözelim.
• Ömer, arabayı sürerken kaza yaptı.

 2) Edilgen Fiiller

Fiilde anlatılan iş, öznenin dışında başkası tarafından yapılırsa ve özne

işi yapan değil; yapılan işten etkilenen durumundaysa böyle fiillere edilgen fiil denir.Edilgen fiillerde, başkası tarafından yapılan  işten etkilenen sözde özne vardır.

        Fiil kök ve gövdelerine –l ve –n ekleri getirilerek yapılır.

• Konferans boyunca devamlı konuşuldu. (konuş- ul-du)
• Tarla geceden sulandı. (su- la – n -dı)
• Kitapçıkta yapılan hatalar düzeltildi. (düz-el-t-il-di)
• İşe yaramayanlar çöpe atılsın.  (at-ıl-sın)
• Kapı aniden açıldı.  (aç-ıl-dı)
• İki  kız kardeş sokak ortasında ölü bulundu.  (bul-un-du)
•  Müdür Bey’in istedikleri malzemeler kırtasiyeden alındı. (al-ın-dı)

NOT: Edilgen fiillerde başkası tarafından yapılma anlamı vardır.

• Hırsızlar polis tarafından yakalandı.
• Bu karar öğretmenler kurulunca alındı.

NOT:  Geçişsiz fiillerin edilgen oldukları durumlarda  özne bulunmaz.

• Bu fıkraya gülündü.
• Ağrı Dağı’na üç haftada tırmanıldı.
• Erkenden uyundu.
• Altın madalya için yarışıldı.
• Ölenle ölünmez.
• Anadan geçilir, yardan geçilmez.
• Yol üstünde durulmaz.
• Arkasından ağlanacak.

3)Dönüşlü Fiiller

Özne,  fiilde anlatılan işi yapan ve yapılan işten etkilenen durumdaysa buna dönüşlü fiiller denir.

• Bayram,  yıkandı , süslendi ve sokağa çıktı.
• Çocuk annesine sarıldı.
• Sabah yapılan toplantıya ben de katıldım.
• Daha rahat iş bulabilmek için bilgisayar kursuna yazılmış.
•  O kadar soğuktu ki battaniyesine büründü.
• Teyzem düğüne gitmek için süslendi.
• Ali yaptığın davranıştan  çok alındı.
• Merve her sabah yıkanır.

NOT: Dönüşlülük fiilleriyle edilgen fiiller birbirine karıştırılmamalıdır.

• Araba yıkandı.  (edilgen)
• Kaleye bayrak dikildi.  (edilgen)
• Süte su katılmış.  (edilgen)
• Biz salonu insanlar toplanmış.  (edilgen)
• Eşyalar iyice sarıldı.  (edilgen)

NOT: Kendiliğinden meydana gelen olaylar dönüşlüdür.

• Bulutlar toplandı.
• Yapraklar döküldü.
• Saçlarım döküldü.
• Fırtına duruldu.
• Havalar ısınınca buzlar çözüldü.
• Öğleye doğru hava açıldı.
• Gölün suyu sıcaklardan  çekildi.
• Karlar tepeler doğru çekildi.

 4) İşteş Fiiller

Eylemin yaptığı işin birden fazla öznenin karşılıklı ya da topluca yaptığı eylemlere işteş fiiller denir. Fiillere –ş eki, isimlere –laş eki getirilir.

• İki arkadaş senelerden sona yeniden buluştu.
• Askerlik arkadaşımla mektuplaştık.
• Bütün kuşlar silah sesini duyunca uçuştu.
• Bir topluma girerken selamlaşmalıyız.
• İtişmeyin, kakışmayın; biraz sakin olun.
• Seninle saat sekizde durakta buluşalım.

a) Karşılıklı Yapma:

• Hızla giden iki araç, kavşakta çapıştı.
• Tarla yüzünden köylüler atışmış.
• Konuyu uzun uzadıya sempozyumda  tartıştık.
• İki eski arkadaş yok yere dövüşmüşler.

b) Birlikte Yapma:

• Bütün halk bu  mesele için ağlaştı
• Bahar gelince bütün kuşlar ötüşüyor, insan huzur veriyor.
• Bu olaya hep birlikte gülüştüler.
• Çocuklar ne güzel oynaşıyorlar.

c) Nitelikte Eşitlik:

• Güneşte kalmaktan teni esmerleşmiş.
• Annemin yaptığı reçel şekerleşmiş.
• Hastanın  durumu gün geçtikçe kötüleşiyor.
• Babam olay karşısında birden hırçınlaştı.
• Çimento, yağmuru yiyince iyice taşlaşmış.

NOT: Bazı sözcükler işteşlik anlamı verebilir; ama buradaki fiiller kesinlikle işteş çatılı fiiller değildir.

• Bu kadar soruyu birlikte çözdük.
• Okulun öğrenciler bahçede oynuyorlar.
• Hüseyin ve Ahmet, dün akşam Mehmetlerde bir araya geldiler.

NOT: Bazı fiillerin kökünde işteşlik anlamı vardır.Bunlara  anlamca işteşlik denir.

• Savaşmak , barışmak, konuşmak, güreşmek, yarışmak, üleşmek…….

B) NESNE-YÜKLEM İLİŞKİSİNE GÖRE FİİLLER:

1) Geçişli Fiiller

Nesne alabilen fiillere geçişli fiiller denir. Fiillere “neyi, ne ve kimi” sorularından biri sorularak bulunur.Sevmek, kırmak, yazmak , bilmek, görmek, açmak, çözmek…. fiiller bu guruba girer.İş, kılış fiilleri bu guruba girer.

• Neyi kırmak?  (masayı)
• Ne görmek?  (insanı)
• Kimi sevmek?  (köpeği)

Bu tepeye büyük bir taş dikelim.(NE)

Tahtayı güzelce temizleyelim.(NEYİ)

Dikkatli bakarsan yapılan hatayı fark edersin. (NEYİ)

Kitabı itina ile okudu. (NEYİ)

Tarlaya ektim soğan.  .(NE)

Adam eğdi başını, vay dedi. .(NEYİ ve NE)

Bugün durakta Hasan’ı gördüm. (KİMİ)

NOT:Bazen fiiller nesne aldıkları halde cümlede nesne bulunamayabilir.

• Okudu ve arkadaşına verdi.
• Her zaman yapardı ve herkesin de yapmasını isterdi.
• Okulda giderken yolda bekliyordu.

2) Geçişsiz Fiiller

Nesne alabilen fiillere denir. Bu fiiller neyi ve kimi sorularına cevap vermezler.Gülmek, ağlamak, gelmek , ölmek, solmak, düşmek, uzanmak, oturmak, gibi fiiller bu guruba girer.Durum ve oluş fiillere bu guruba girer.

• Bebek kanepenin üzerinde uyuyordu.
• Saatlerce onunla burada oturduk.
• Anlattığım fıkraya çok güldüler.
• Düğünde çok eğlendik.
• Soğuktan çocuklar üşüdü.
• Yoksullar, verilen yemekle doyuruldu.
• Çevreye rahatsızlık veren hayvanlar ölü bulundu.

NOT:  Bazı fiiller cümledeki anlamına geçişli de olabilirler, geçişsiz de olabilirler.

• Arkadaşlar buradan geçmedi.
• Otobüs, kamyonu geçti.
• Kağıtlar masanın altına düşmüş.
• Masrafları düştük, bu kadar kaldı.
• Kapıya süratle vurdu.
• Adamı bu silahla vurmuşlar.

3)Oldurgan Fiiller

Geçişsiz fiilleri geçişli hale getirmek için eylem kök ve gövdesine –t, -tır, -r, -ar getirilerek yapılır.

• Çocuk ağladı.
• Çocuk ağlattı.
• Ona güldüler.
• Onu güldürdüler.
• Uçurtma ne güzel uçuyor.
• Uçurtmayı uçuruyor.
• Yarası yine kanadı.
• Yarasını yine kanattı.

4) Ettirgen Fiiller

Geçişli fiil  kök ve gövdesine –t, -tır, -r, -ar ekleri getirilerek fiilin derecesini artırı ve eylemi başkasına yaptırma anlamı da vardır.

• Bu dilekçeyi kendi elimle yazdım.
• Raporu neden başkasına yazdırdın.
• Yarışmada bütün soruları doğru olarak bildi.
• Yapılan hataları  şirketin merkezine bildirdi.
• Güzeller içinde bir seni seçtim.
• Manava meyveleri güzellerini seçtirir misin?
• Bütün evi kirlendiği için temizledik.
• İnşaattan sonra evi bir temizlikçiye temizlettik.
• Girişte herkesin çantasını aradım ; ama bir şey bulamadım.
• Havaalanından giriş yaparken çantalarını arattırdım.
• Anılarını bizi anlattı, biz de dinledik.
• Alınan ifadede her şeyi anlattırdı.

NOT: İsim cümlesinde çatı aranmaz.