CÜMLENİN ÖĞELERİ

A) TEMEL ÖĞELER

Bir söz dizisinde cümle oluşturulabilmesi için mutlaka bulunması gereken iki vardır: Özne ve yüklem.  Bu iki unsur olmazsa cümle olmaz.

YÜKLEM

Cümlede eylemle ya da durumla ilgili yargı bildiren öğedir. Çekimli fiillerden veya ekfiil almış isim ve isim soylu sözcüklerden ya da sözcük gruplarından oluşur.

• İyi çırak, ustası yokken  anlaşılır. (Çekimli fiil)
• Yazar, bu romanında çok betimlemeler yer vermiş. (Çekimli fiil)
• Amcasını oğlu şehit düştü.
• Sevgiye  karşı tek güç tutkudur. (Ekfiil almış isim)
• Okulu bitirince iyi bir edebiyat öğretmeni olacak.
• Rüzgar gibiydi sevdası.
• Yeni aldığım arabam pırıl pırıldı.
• İşe alındığı için etekleri zil çalıyor.
• Bendim geceleri seni rahatsız eden seni rüyalarında.
• Bu çocuk muydu burada mendil satmak isteyen.
• Umut, fakirin ekmeğidir.
• Çok ısrar etsen de kapına gelemem.
• Bir papatya tarlası gibiydi küçük kızım.
• Seni neler yaptığını görmüyor değildim.
• Sizi durmadan rahatsız eden adam kimdi?
• Gördün mü kardeşim bu zalim şehri.

Burada dirilere kefen biçilir.

• Son dersimiz  ne zamanmış?
• Anlattıkların incir çekirdeğini doldurmuyor.
• Dışarıda ince ince yağmur yağıyor.
• Alfabenin son harfi  “Z”dir.
• Sınıf başkanımız bizim köylü Mehmet Emmi’nin küçük oğludur.
• Kaza yapan bu arabaymış.
• Küçücük bebeği zalim annesi terk etmiş.
• Bu konuda ona çok yardım edemedim.
• Hiçbir oyun içinizdeki ıssızlığı doldurmaz.
• Bu diziler toplum yapımıza uymuyor.
• Neden benimle hiç konuşmuyorsunuz?
• Romanın ilk bölümü çok iyi kurgulanmış.

NOT:  Koşul bildiren çekimli fiiller ya da ad soylu sözcükler yüklem olmaz. Zarf tümleci adıyla yan cümleciğin yüklemi olur.

• Gelirsem bacaklarını kırarım.
• Sen öğrenciysen ben de öğretmenim.
• Yetişebilirsen bizimle gelebilirsin.
• Olmayacaksa bu işi bırakalım.
• Bakarsan bağ olur, bakmazsan dağ olur.
• Çalışırsan bu işin olacağını sen de biliyorsun.
• Konuşursam devletin temeli sallanır.

ÖZNE

Yüklemin bildirdiği işi yapan ya da yükleme konu olan öğedir. Çekimli fiiller dışında yalın haldeki her türlü ad ve ad soylu sözcük ya da söz öbeği yüklem olabilir. Çekimli fiillere “kim ve ne ” soruları, isim cümlelerine “olan kim, olan ne” soru sorulur.

• Öğretmenimizin oğlu  önümüzdeki yıl askere gidecekmiş.
• Şöhret bir büyüteçtir.
• Bağıra bağıra şarkı söylemek  onun en büyük zevkiydi.
• Bu soruyu ben de çözerim.
• Bu roman çok sürükleyiciymiş.
• “Ne ekersen onu biçersin “ de mecazlı bir söyleyiş vardır.

Özne üç grupta incelenir:

1)GERÇEK ÖZNE:  Eylemi bizzat yapan öğedir. Gizli özneler de gerçek özne olarak kullanılır.

2)SÖZDE ÖZNE:  Edilgen eylemlerin yüklem olduğu durumlarda bulunur. Gerçekte eylemden etkilenen sözcüklerdir. İsim cümlelerinde sözde bulunmaz.

3) ÖRTÜLÜ ÖZNE: Zarf tümleci içinde sezdirilen cümlelerdir.

• Böyle yükselir ölümsüzlük şarkımız.
• Seni çalışıyor  görmek beni mutlu ediyor.
• Tutuşmuş bir göz yamacıdır yüreğim.
• Yılanın soktuğu adam, sicimden bile korkar.
• Bahçenin etrafı tellerle çevriliydi.
• Öğretmenimize bir demet gül gönderildi.
• Araba itinayla temizlendi.
• Bahçe duvarları  onarıldı.
• Yapılan etkinlikler panoya asıldı.
• Hırsızlar polislerce yakalandı.
• Okulun camı öğrenciler tarafından kırıldı.
• Zabıtalarca yapılan denetimlerde kaçak etler yakalandı.
• Olay kınandı.
• Dallar rüzgarın etkisiyle kırıldı.
• Kitap benim tarafımdan yayımlandı.
• Başvurular yönetim tarafından değerlendiriliyor.
• Yol, çığ nedeniyle kapandı.
• Öğretmenlerimiz, kurumumuzca  defalarca sınanıyor.

NOT:   Geçişsiz fiiller, edilgen çatılı fiiller  dönüştürülerek yüklem olurlarsa o cümlede özne bulunmaz.

• Bu mahallede oturulmaz.
• Otobüse binildi.
• Irak Savaşı’na  ağlandı.
• 19 Mayıs’ta yaylaya gidilecek.

ÖZNE YÜKLEM  UYGUNLUĞU:

TEKİLLİK – ÇOĞULLUK UYUMU (NİCELİK)

Özne tekilse  yüklem  de tekil  özne çoğulsa yüklem de çoğul olur.

• Ahmet, sorunun cevabını bu yolla bulamamış. (Özne/Tekil)
• Ben bu konuyu toplantıda tartışmaya açarım. (Özne/Tekil)
• Biz bu kampanyanın başarıya ulaşmasından yanayız. (Özne/Tekil)
• Onlar, bizim başarımızı bir türlü anlayamadılar. (Özne/ Çoğul)
• İnsanlar, iletişim kurarak anlaşırlar. ( Özne / Çoğul )

NOT:  Alay ya da saygı amacıyla özne tekil olsa da yüklem çoğul da olabilir tekil de olabilir.

• Beyefendi, henüz gelemediler. / gelemedi.
• Hanımefendi tekrar sizi görmeye gelecekler. / gelecek.
• Bakan Bey, birazdan açıklama yapacaklar.

NOT: Özne çoğul kişi adlarından oluşuyorsa yüklem tekil de olabilir çoğul da olabilir.

• Arkadaşlar bu karar itiraz etti.  / itiraz ettiler.
• Adamlar, bu işi yapmadan buradan gitmeyecekler.  / gitmeyecek.
• Öğretmenler derse girdi.   /  girdiler.
• İşçiler öğle yemeğini yiyorlar.  /  yiyor.
• Dışarıda toplananlar  yönetimin istifasını  istiyorlarmış.  / istiyormuş.

NOT: Çoğul özne, kişi unsuru değilse yüklem çoğullanamaz.

• Sevgiler, paylaşıldıkça çoğalır.
• Kuşlar, bu ağaca tünemiş.
• Özgürlükler, hiçbir zaman kısıtlanamaz.
• Rüyalarım  artık gerçek oldu.
• Düşünceler baskı altına alınmamalı.
• Adamın gözleri görmüyordu.
• Ellerim nasırlaşmıştı.
• Ayaklarım fena halde şişmiş.
• Kitaplar satıldı.
• Aylar geçti , sen gelmez oldun.
• Yıllar birbirini kovaladı, beklediğimiz gün geldi.
• Gülüşmeler ta buraya kadar geliyor.
• Sabah olunca koşuşmalar başlar.
• Kış geldiğinde ellerim ayaklarım tutmuyor.

NOT:  Çoğul özne kişileştirme yapılmışsa yüklem tekil de olabilir çoğul da olabilir.

• Karıncalar, mutlulukla yuvalarından fırladılar.  /   fırladı.
• Bizim buraların kayaları mahzundurlar.   /   mahzundur.
• Çiğdemler, doğan güne karşı gerindiler.  /    gerindi.
• Çiçekler, boyunlarını bükmüştü sen yoksun diye.  /   bükmüştüler.
• Ağaçlar, sen geçince selama durdular.    /     durdu.

NOT:  Sayı sıfatlarının özne olduğu durumlarda  ve belgisiz sıfatla çoğul anlam kazanmış bir öznenin yüklemi çoğullanamaz.

• Üç öğrenci yukarı çıktı
• Beş arkadaş salınarak evlerine gitti.
• Seksen Amerikan askeri ölmüş.
• Beş kadın, bahçenin köşesinde bir şeyler konuşuyordu.
• Bunca inan neden boş oturuyor?
• Pek çok asker savaşmaktan korkuyor.

 NOT:  Özne bir belgisiz zamirden oluşuyorsa yüklem tekil olmak zorundadır.

• Hepsi toplantıya katıldı.
• Tümü seni  özlemiş.
• Birçoğu  trene binmemiş.
• Arkadaşlarımdan pek çoğu üniversiteye  gitmiş.

NOT:  Özne topluluk adıysa yüklem çoğul olmak zorundadır.

• Halkımız makarna yerken de ekmek bulunduruyor.
• Akım bir haftadır idman yapamıyor.

KİŞİ BAKIMINDAN  UYGUNLUK :

1)  Özne kaçıncı kişiyse yüklem de o kişi de olmak zorundadır.

• Ben bu yolda tek başıma yürüdüm.
• Mehtap, bisiklete binmeyi çok çabuk öğrendi.
• O, durmadan konuşmasını çok sever.

2)  Özne birden çok kişiden oluşursa yüklem  aşağıdaki tabloyu alır.

• Bu raporu ben ve sen hazırlayacağız.
• Bu raporu sen ve o  hazırlayacaksınız.
• Bu raporu ben, sen  ve o hazırlayacağız.
• Ben ve babam arabayı yıkayacağız.
• Ben , sen ve amca oğlu Ahmet iyi anlaşıyoruz.
• Otobüste bir ben bir de yaşlı amca kalmıştık.
• Amcamlar ve biz bu yıl  tarlayı birlikte ektik.
• Sen ve Fikret az önce ne okudunuz?

B)YARDIMCI ÖĞELER   ( TÜMLEÇLER):

NESNE

Yüklemin yaptığı işten etkilenen öğedir. Adın yalın durumunda ya  da belirtme durumunda bulunabilir.Adın yalın durumunda bulunursa “ belirtisiz nesne ”  olur ve yükleme “ne ve kim “ sorularıyla adın belirtme durumlarında olursa “ belirtisiz nesne ” olur ve yükleme “ neyi ve kimi ”  sorularıyla bulunur.

• Bayram için biraz şeker aldık.
• Bir ayda bir tablo yapıyor.
• Ağlasam sesimi duyar mısınız mısralarımla?

Dokunabilir misiniz gözyaşlarıma ellerinizle?

• Babam  bize her zaman : “ Doğru duvar yıkılmaz” derdi.
• Arabasını park edecek bir yer bulamamış.
• Bir aydan bir ev aradığını ; ama bulamadığını  söylüyor.
• Sabah olunca güneşin ilk ışıkları dağın doruklarını aydınlattı.
• Her gün gazete ve televizyonlar bize pek çok olayı anlatıyor.
• Sabah sana ne sormuştu?
• Buraya gelirken kimi gördün?
• Anneme doğum günü için ne aldın?
• Bizim yaramaz yine suyu mu dökmüş?
• O, Kahvaltıda en çok peynir mi sever?
• Pazardan oğluna uçurtma almış.
• Bahçedeki incir ağaçlarını kesmişler.
• Hiçbir zaman kalbimin köşelerini göremezsiniz.
• Bana mutluluğunun resmini çizebilir misin ?

NOT: İsim cümlelerinde nesne  bulunmaz ; ama bazı istisnaları vardır

• Güzelliğimi Lüks  sabunlarına borçluyum.
• Tek amacı üniversiteyi kazanmaktı?

DOLAYLI TÜMLEÇ

Yüklemin anlamını yönelme , bulunma, çıkma yönleriyle  tamamlayan öğedir. Yükleme “kime , kimde, kimden, neye, neyde, neyden , nere , nereye, nereden ”soruları sorularak bulunur.

• Bahçeye yeni  domates  fideleri ekilecek.
• Kendisine hiç mi hiç toz kondurmazdı.
• Beni canan usandırdı, cefadan yar usanmaz mı?
• Çok sevdiğim bu kasabada hayatımın en güzel yılları geçti.
• Halk yapılan zulümlerden bıktı.
• Yağmurdan kaçarken doluya tutuldu.
• Mersin’e Antep’ten gelmişler.
• Türk şiirinin geleceğini  merak edenlere bu kitabı okumalarını tavsiye ediyorum.
• Seninle yarın sinemaya gidelim mi?
• Defalarca geldiğim bu yeri çok seviyorum.
• Dün akşamki partide olay çıkarmışlar.
• Mahmur gözlerin benden uzak olmasın.
• Kasabada kış hazırlıkları başladı.

 NOT: “-e ,  -de ,  -den “ durum ekini alan sözcükler zaman , durum ya da sebep bildiriyorlarsa zarf tümleci olur.

• Umut kapısı kendiliğinden kapandı.
• Heyecandan dili tutuldu.
• Akşama bize gelecekler.
• Kış ortasında işten çıkarıldım.
• Eylülde odun toplamak için ormana çıkacağız.

ZARF TÜMLECİ

Yüklemi yer-yön ,  zaman , miktar, sebep veya durum yönünden tamamlayan öğedir.” Nasıl, ne kadar, neden , ne zaman, niçin, niye … ”  vb. sorular sorularak bulunur.

• Geç kaldığı için toplantıya giremedi.
• Kimseyi seni beklediğim gibi beklememiştim.
• Ben bu gece ölmesem hiçbir zaman ölmem.
• Kaçıp saklandım, yine beni buldu kör talih.
• Artık sevmeyeceğim.
• Bir kadın usulca suya vuruyor ayaklarını.
• Zahmetsiz kazanılan para göz açıp kapayana kadar gelip geçer.
• Akşam, evde yemek yerken rahatsızlaşmış.
• Konukları fazla bekletmeden içeri alınız.(Zarf Tümleci)
• Konukları fazla bekletmeden içeriye alınız.(Dolaylı Tümleç)
• Yukarı baktım, bulutlar arasında bir güvercin vardı.(Zarf Tümleci)
• Yukarıya baktım.(Dolaylı Tümleç)
• Babasından korktuğu için eve gelemedi.

NOT: İlgeç (edat) tümleçleri  de zarf tümleci içerisinde yer alır.

• Bu ev için çok para ödedik.
• Ankara’daki akrabalarıyla  her gün bilgisayar aracılıyla görüşüyorlar.
• Çok eski, külüstür bir arabayla gittiler.
• Yanında oturan arkadaşı için bir sürpriz yapmış.
• Büyük bir heyecanla şiirini okudu.
• Güzelliğe ulaşmak için ayrıntıları önemsiyorum.
• İnsanları ve  çevreyi özgürce tasvir ettiği için onun yazılarını takip ediyorum.

ÖĞELERLE İLGİLİ GENEL AÇIKLAMALAR

1.        Bağlaçlar , ünlemler, hitaplar, arasözler öğede cümle dışı unsur olurlar.

• Arkadaşlar yarın sinemaya gidelim mi?
• Arkada konuşan üç kişi, lütfen susun artık!
• Eyvah, yine elini kesti!
• Bu  soruyu ben de çözemem.
• Eşyalarını topladı ve arkasına bakmadan çekti gitti.
• Dedem , nur içinde yatsın , bu savaştan sürekli bahsederdi.
• Annen, emin ol , sana kızmayacak.

2.        Soru cümleleri  çeşitli öğeleri buldurmaya yönelik olabilir.

• Beni kim çağırdı?
• Bu kitabı nereye koyayım?
• Yeni gelen öğretmenimiz nasıl?
• Arkadaşların nerede?
• Bu kalem  kiminmiş?
• Neden benden  bu kadar nefret ediyorsun