İsimler ve İsim Tamlamaları – Konu Anlatımı

ADLAR(İSİMLER)

Varlıkları ve kavramları karşılayan sözcüklerdir. Somut ve soyut sözcüklerle eylam adlarını karşılarlar.

• Onu görmek ve onunla konuşabilmek en büyük isteğimdi.
• Ülkendeki kuşlardan ne haber vardır.

Mezarlardan bile yükselen bir bahar vardır.

Senden umut kesmem kalbinde merhamet adlı bir pınar vardır.

1) VARLIKLARA VERİLİŞLERİNE GÖRE İSİMLER:

a) Özel Adlar:

• Kişi  ad ve soyadları: Fazıl Hüsnü Dağlarca, Ece Ayhan , İbrahim Şinasi , Necip Fazıl Kısakürek, Hilmi Yavuz…
• Hayvan Adları: Tekir, Karabaş , Boncuk , Pırtık , Coni…
• Yer Adları:  Türkiye , İngiltere , İstanbul ,  Etiler , Pendik, Levent,
• Coğrafyayla ilgili dağ, deniz, ova , göl ve orman adları: Asya , Antartika, Muş Ovası , Seyhan Nehri , Kızılırmak , Van Gölü, Ağrı Dağı…
• Semt, mahalle , cadde, sokak , Apartman adları: Abdi İpekçi Caddesi , Kazım Başer Mahallesi , Sümbül Sokağı, Kırmızı Apartman…
• Dil, din, ırk, ulus, mezhep, tarikat adları:Türk , İngiliz, Anglo –Sakson,Arap , Hanefilik , Kadiri, Nakşi, Melameti –Hamzavi…
• Kitap, dergi ve gazete, yapı adları: Semerkant, Dergah dergisi, Alaaddin cami , Milli Gazete, Resmi Gazete, Hürriyet gazetesi ….
• Kurum ve kuruluş adları: Türk Dil Kurumu , Çapa Tıp Fakültesi, Ortadoğu Teknik Üniversitesi, Devlet Malzeme Ofisi…
• Unvan adları: Testere Necmi,  Kostik Ahmet , Deli Bedri , Hayta  İsmail …
• Yazı başlıkları: Rehberlik Ve Eğitim, Okumanın Birikim Açısından Önemi, Türk Edebiyatında Nazım…

b) Tür adları

Diş, dil , burun , tarak , kalem, defter, kitap , masa, sıra , televizyon,

NOT: Tür adları özel isme kayabilir.

• Bizim Boncuk yine kaybolmuş.
• Bu sabah Gül’e  telefon açtım.
• Bizim Kaya yine hastalanmış, hastaneye kaldırılmış.

2) VARLIKLARIN OLUŞLARINA  GÖRE İSİMLER:

a) Somut adlar

Beş duyu organıyla algılanabilen isimlerdir.”taş, duvar, üzüm, saat, televizyon, kumanda, kulaklık, telefon , hava ,çığlık, ıslık, ses, ışık, yankı…”

b) Soyut adlar

Duyu organlarıyla algılayamadığımız isimlerdir.”sevgi, nefret, kin, düşmanlık , tehlike, korku, ruh , Allah, melek, cin, şeytan , iyimserlik, cesaret, kötülük, inat…”

c)  Eylem adları

Eylem  kök ve gövdelerine –ma/-me  , -mak/- mek, -ış/ -iş isim fiilleri alan sözcüklerdir.” Anlayış, bilme,  donma , kırılma, duymak, görmek, sevmek… ”

3)VARLIKLARIN SAYILARINA GÖRE İSİMLER:

a) Tekil adlar

-lar/ -ler eki almamış isimlerdir. “ilke, yaşam, kanun, adet, örf, gelenek, kıyafet, kulak , bilgisayar, töre, kalem, silgi…”

b) Çoğul adlar

  -lar/ -ler eki almış isimlerdir.” bacacılar, arabacılar, hasretler, kokular, neşeler…”

• Soy , hanedan , aile anlamı verir.

Osmanlılar, uzun yıllar tek merkezden yönetildi.

Ayşeler, dün bize gelecekti; fakat trafik yüzünden gelemediler.

• Abartma anlamı vardır.

Dünyalar kadar servetim olsa birini dahi vermem.

Asırlarca vermiş bu mücadeleyi vermiş atalarımız.

• “Her” anlamını verir.

Pazarları pikniğe giderdik,eğlenirdik.

Sabahları spor yapmayı ihmal etmezdi.

• Yaklaşık anlamı  vardır.

Yirmi yaşlarında  benim gibi yakışıklı bir gençti.

• Ve benzeri anlamı vardır.

Bu ülkeye sevgiyi  Yunus’lar getirdi.

Hoşgörünün yasasını Mevlana’lar koydu.

3) Topluluk adları

Tekil oldukları halde aynı türden birden fazla varlığı karşılayan isimlerdir. ” ordu, sürü, sınıf(ad aktarması) kurultay, bölük , kervan, mahalle, alay…”

NOT:  Bazı tür adları anlam genişlemesi yoluyla  topluluk ismi olurlar.

• Bu sınıfın pencereleri çok küçük.   (Tekil)
• Sınıf yine sınavlarda dökülmüş.  (Topluluk)

NOT: Bir ismin topluluk ismi olabilmesi için  o topluluğun dağıtılıp toplanabilme özelliğine sahip olması gerekir.

İSİMLERDE KÜÇÜLTME

“-cık, -cek, cağız,  ” ekleriyle küçültme adı türetilebilir.Küçültme eklerinde “ küçültme, sevgi, acıma, sevimlilik, azımsama” anlamı vardır.

• Malta, Akdeniz’de bir adacıktır.
• Elifçik, anneciğini özlediğini söylüyordu.
• Yavrucak açıkmış, ağlıyordu.
• Adamcağız derdini kimseye anlatamamış.
• On milyoncuk verir misin?

NOT:”-cik” eki kalıcı isim de türetebilir.

• Elmacık  (kemiği)
• Köprücük  (kemiği)
• Maymuncuk  (anahtar)
• Kurbağacık   (anahtarı)
• Gelincik   (çiçeği)
• Arpacık  (hastalığı)

ADIN HALLERİ

1) Yalın Durumu: Ad durum eklerinden hiçbirini almamış  halidir.

• Hayat, bitirilmesi gereken en kutsal görevdir.
• Adam, bu işin haddini hesabını bilmiyor.

2) Belirtme Durumu  (-i Hali ): Cümlede belirtili nesne  görevinde kullanılır.

• İstanbul’u dinliyorum gözlerim kapalı.
• Soruları bir buçuk saatte cevaplamış.
• Hayatını zor şartlarda kazanıyor; ama yine de hayattan zevk almasını biliyor.

NOT: Belirtme durum ekleriyle tekil 3. şahıs ekleri birbirine karıştırılmamalıdır.

• Odayı çok güzel düzenlemişsin.(hal eki)
• Odasını çeşitli posterlerle süslemiş.(Tekil 3.şahıs iyelik eki)
• Sınıfı Dursun Efendi temizlemiş. (hal eki)

3) Yönelme- Yaklaşma Durumu  ( -e Hali ): Cümlede dolaylı tümleç  veya zarf tümleci   görevinde kullanılır.

• Hayata dört elle sarılmalısın.
• Sana üç tane sır vereyim mi?
• Bunları  babama anlatma, sürpriz yapacağım.
• Akşama bize gelecekler.
• Onu görmeye Antep’e gideceğiz.

4)  Kalma- Bulunma  Durumu  (-de Hali ): Cümlede dolaylı tümleç  veya zarf tümleci   görevinde kullanılır.

• Sokaktayım, kimsesiz bir sokak ortasında.
• Arkasında gizli servislerin olduğu düşünülüyor.
• Eylül’de  bütünleme sınavlarına gelirsin.
• Saat ikide gelebilir misin?

5) Ayrılma – Çıkma Durumu (-dan Hali): Cümlede dolaylı tümleç  veya zarf tümleci   görevinde kullanılır.

• Yalandan kim ölmüş.
• Aradığınız kişi otelden biraz önce çıkmış.
• Korkudan ağzını açamadı.
• Fasulyeleri akşamdan ıslamalısın.
• Hayattan zevk alamıyorum, diyordu.

NOT:  -den  eki sıfat yapan ek olarak da karşımıza çıkar.

• Onunla  uzaktan akrabayız.
• Sıradan insanlar , sıradan konularla vakit öldürür.

İSİM TAMLAMASI

En az iki adın bir araya gelerek bir varlığı ya da kavramı karşıladığı söz öbeğidir.

Tamlayan        /          Tamlanan

                             Yardımcı Unsur              Asıl Unsur

1) Belirtili Ad Tamlaması

Tamlayan sözcüğün tamlayan ekini (-ın,-nın ), tamlanan sözcüğün ekinin iyelik eklerinden birini (tamlanan ekini) aldığı ad tamlamalarıdır. Aitlik bildirir.

• Aşan bilir karlı dağın ardını

Çeken bilir ayrılığın derdini

• Yaş otuz beş yolun yarısı eder.
• Sensiz karanlığın çizgisine koymuşlar umudu.
• Enginde yavaş yavaş gülün minesi soldu.
• Yalnız senin gezdiğin bahçelerde açmaz çiçek

Bizim diyarımızda bin bir baharı bekler.

• Arkadaşlardan bazıları durumu enine boyuna inceliyor.
• Öğrencilerden biri yarın şiir okuyacak.
• Sen gecenin gündüzün dışında

Sen kalbin atışında kanın dışında

Sen Şehrazat bir lamba bir hükümdar bakışında

Bir ölüm kuşunun feryadını duyansın.

• Okumanın tadına varınca yaşamın zevki kendiliğinden gelir.
• Masanın örtüsü, mutfağın havasını değiştirmiş.
• Bugünün işini yarına bırakma.
• Sözleri yüreğinin derinliklerinden geliyordu.

Belirtili ad tamlamalarıyla ilgili özellikler:  

1)        Belirtili ad tamlamalarında tamlayan veya tamlanan ya da her ikisi birden sıfat alabilir.

• Şimdi bir güvercinin uçuşunu bölüşüyoruz

Gökyüzünün o meşhur maviliğinde

• Burada bu kara mermerin altında

Ne teneffüsler yaşandı yaramaz çocuklarla

• Yirminci yüzyılın ilk yarısı

Ölüm çağı oldu, zulüm çağı oldu, yalan  çağı oldu.

• Yeni açılan okulun arka bahçesine çamlar dikilmiş.
• Gönlümü Maraşlı’nın yaktı  kara haberi.
• Ey mavi göklerin kırmızı ve beyaz süsü

Kız kardeşimin gelinliği

Şehidimin son örtüsü

• Her insan vicdanının rahatlatan sesini dinlemeli.

2)        Belirtili ad tamlamalarında tamlayanla tamlanan yer değiştirebilir.

• Çok özledim dağlarını memleketimin.
• Bir yarısı sen olurdun her şeyin

Bir yarısı ben olurdum hiçbir şeyin

• Gecesi  bir başka  güzel İstanbul’un, gündüzün başka.
• Aynası iştir kişinin, lafa bakılmaz.
• Değerini bil gençliğinin ve hayatının.
• Sarıkamış’ta bıraktık doksan bin aslanını kahraman ordumuzun
• Zevki burada yatıyor hayatın.
• Alıp yaracak olsan yüreğini

Şimdi  bir güvercinin

Bir Akdeniz şehri çıkabilir içinden.

3) Belirtili ad tamlamalarında bir tamlayan birden fazla tamlanana yönelik kullanılabilir ya da bir tamlanan birden fazla tamlayan alabilir.

• Şehrimin insanlarını, havasını,  güzelim kıyılarını özledim.
• Müziğin, resmin, edebiyatın tınısını yakalayabilir misin bu duygularla?
• Yaşamın ve ölümün korkusunu duymadan yaşayamazsın.
• Baharın ve hazanın güzellikleri insana ayrı tat veriyor.
• Çocukların kitapları, defterleri , harçlıkları  dünyanın parasını tutuyor.

4)        Belirtili ad tamlamalarında tamlayan ve tamlanan düşebilir. Tamlayanların düştüğü durumlarda genellikle tamlayan kişi zamiridir.

• Sözümüzü dinlemezseniz olacağı budur işte!
• Garibim namıma Kerem diyorlar.

Aslı’mı el almış harem diyorlar.

Hastayım derdime verem diyorlar.

Maraşlı Şeyhoğlu Satılmış ben.

• Hasretinden yandı gönlüm

Yandı yandı söndü gönlüm

Aramızda karlı dağlar

Hasretin bağrımı dağlar

Yokluğunda söndü gönlüm.

• Eşin var, aşiyanın baharın  var ki beklerdin.
• -Bu kitap kimin?

– Ali’nin  (kitabı)

• Araba müdürlüğünmüş, iznim olmadan onu kullanamazsın.
• Bu vatan hepimizin.
• Herkes mutluluğun tadını biliyor, bense ayrılığın.

NOT: Tamlayanı düşmüş isim tamlamasının olduğu yerlerde isim tamlaması yoktur. Orda sadece tamlayanı düşmüş isim tamlaması vardır. Bu konu birbiriyle karıştırılmamalıdır.

5)        Belirtili ad tamlamalarında tamlayan kişi zamiriyse tamlanan düşebilir.

• Bizim ev de buraya çok yakın.
• Onu geçenlerde sizin evde gördük.

2) Belirtisiz İsim Tamlaması

Tamlayanın  tamlanan eki almadığı  tamlananın tamlanan ekini aldığı isim tamlamalarına denir.Tamlayanla tamlana arasına  hiçbir sözcük girmez.

• Aşıklar yurdundan yaylaya bir gelin geldi.
• Gönül tezgahında muhabbet kilimi dokudum.
• Bütün vişne reçelini tek başına yemiş.
• Sarmış deniz kızları gibi dalgalar bizi.
• Bu atıklar ölüm tehdidi oluşturuyor.
• Ne zaman bir çoban türküsü duysam şairliğimden utanırım.
• Sokaktayım, kimsesiz bir sokak ortasında.
• Kara gökler kül rengi bulutlarla kapalı.
• İstinye Körfezinde bu akşam garipliği.

Bir mihnetin sonunda teselli kadar iyi.

• Yemeklere domates salçası koymazdı.
• Aşıklar uzun kış gecelerinde halk hikayeleri anlatırlarmış köylülere.
• Sinir hastalığını tedavi etmek için doktora gidiyor.
• Erozyon  tehlikesi burada çok fazla.
• Eskiden gaz lambasıyla aydınlanırdık.
• Türk bayrağını yükseklere çıkarmalıyız.
• On yıl vardır ayrıyım Kına Dağı’ndan

Baba ocağından yar kucağından

Bir çiçek dermedim sevgi bağından

Huduttan hududa atılmışım ben .

NOT: Belirtisiz ad tamlamasında sıfat tamlamanın tümüne yöneliktir.

• Vitrindeki kırmızı çocuk  gömleği satılmış.
• Yeni matematik öğretmeni iyi birine benziyor.

Belirtisiz İsim Tamlamasında Bazı Anlam Özellikleri: 

• Tamlayan tamlanın türünü gösterir.

Çocuk arabası, yunus balığı, kadın eldiveni, soba borusu, sabah kahvesi, el çantası, dut ağacı…..

• Tamlayan tamlanın neden yapıldığını gösterir.

Bulgur pilavı, tarhana çorbası, hindi dolması, kaz kızartması, yaprak kızartması, sığır köftesi…

• Tamlayan tamlanın sebebini  belirtir.

Çiçek bozuğu, nefes darlığı, sinir hastalığı , bıçak yarası, sel felaketi….

• Tamlayan tamlanın neye benzediğini bildirir.

Çan çiçeği, yıldız böceği, ok yılanı, dev aynası, tel kadayıfı, parmak üzümü…

• Tamlayan tamlanın görevini, işini bildirir.

Av köpeği, süsü köpeği, iş adamı, ipek böceği, bal arısı, edebiyat öğretmeni …

• Tamlayan tamlanın ne işe yaradığını bildirir.

Diş fırçası, kağıt sepeti, çöp torbası, yemek masası, ekmek bıçağı…

• Tamlayan tamlanın  yerini belirtir.

Sokak lambası, sokak kapısı, deniz kızı, Vefa bozası, Antep fıstığı, Van kedisi, Amasya elması, cep aynası, cep telefonu, kır kahvesi….

3) Takısız  İsim Tamlaması

Tamlayanın da  tamlanın da ek almadığı isim tamlamasıdır.

• Tamlayan tamlanın neyden yapıldığını belirtir.

Çocuğa aldığım lastik top onu sevindirdi.

Akşama keten pantolonum hazır olsun.

Tahta kaşıkla yemek yemeye alışamadım.

Yatarken demir kapıyı kilitledim.

Yün kazaklarım çok sıcakta yıkandığı  için çekmiş.

İpe mendil, dosta olan sevgiyi belirtirmiş.

Kerpiç duvardan yapılan  daha sağlıklı oluyor.

• Tamlayan tamlananın neye benzediğini (mecazi olarak ) belirtir .

Zeytin gözlüm buralarda işin ne?

Elma yanaklı , kiraz dudaklı, ipek saçlıydı.

Mehmet , çelik iradesine güvenirdi.

Sırma saçlarıyla herkese hava atardı.

4) Zincirleme İsim Tamlaması

Tamlayanın ve tamlananın  ya da her ikisinin kendi içinde ad tamlaması olduğu ad tamlamalarıdır.

• Evin demir kapısı sabaha kadar açık kalmış.
• Edebiyat dünyasının sorunlarına duyarsız kalmamalıyız.
• Deniz  suyunun bereketinden faydalanmalıyız.
• Sahibine nankör köpeğin faydası yoktur.
• Yaz günlerinin en sevdiğim zamanı, güneşin batım zamanıdır.
• Köyün suyunun kireç oranı yüksek çıkmış.
• Gümüş kolyemin işlemesi çok zarif duruyor.
• Kayısı reçelinin şişesini kırarak ne yapmaya çalışıyorsun?
• Arkadaşın resim defteri sizde mi kalmış.