İçindekiler
SIFATLAR (ÖNADLAR)
Adları niteleyen ya da belirten sözcüklere “sıfat” denir.
Özellikleri
* Sıfattan sonra mutlaka bir ad gelmelidir.
* Sıfatla isim arasına herhangi bir noktalama işareti girmez.
* Sıfatlar hiçbir zaman çekim eki almaz.
* Sıfatın olduğu her yerde sıfat tamlaması vardır.
Sıfatları 2 şekilde inceleriz:
A) NİTELEME SIFATLARI
Varlıkları renk, biçim, durum bakımından niteleyen sıfatlardır.Cümlede niteleme sıfatını bulmak için isme “nasıl” sorusu sorulur.
Ör: Güzel saçlarında dolaşsın elim.
Genç, yakışıklı, temiz giyimli bir adam önümde belirdi.
İçeriye orta yaşlı bir kişi girdi.
O yıllarda çift düğmeli, dar yakalı ceketler modaydı.
Ağarmış saçlar sevgiye engel değil.
Yıkılası dağlar var aramızda.
Çıktım, çıktım inilmez dağlar elimden tuttu.
İndim indim çıkılmaz çukurlar beni yuttu.
Renk renk hatıralarım oda oda silindi.
Anne kokan bir Türkçem vardı o da silindi.
NOT: Unvan sıfatları niteleme sıfatları olarak kabul edilir.Bazı unvan sıfatları isimden sonra da gelebilir.Ünvan sıfatları varlıkların mesleklerini, rütbelerini belirten veya saygı ifade eden sıfatlardır.
Ör: Adile Hanım , Doktor Hikmet Bey , Ali Öğretmen , Damat İbrahim Paşa
SIFATLARDA KÜÇÜLTME
Anlamca küçültülmüş niteleme sıfatlarına denir.Küçültme sıfatı beş ekle yapılır:
* “-ce” : Büyükçe bir kayaya yaslandı hasta çocuk.
* “-cek” : Büyücek bir bahçede çayımızı içtik.
* “-cı” : İncecik bir elbiseyle dışarı çıkmış.
*”-imsi” : Acımsı bir tadı vardı yemeğin.
*”-imtrak”: Mavimtırak bir gökyüzü vardı bu sonbahar sabahında.
SIFATLARDA PEKİŞTİRME
Anlamca güçlendirilmiş niteleme sıfatlarına denir.
1) “p,m,r,s” ekleriyle yapılır.
Ör: bembeyaz gömlek , tertemiz sokak , masmavi deniz , ipiri gözler
NOT: Pekiştirme yapılırken ses türemesi meydana gelebilir.
Ör: yapayalnız adam , çırılçıplak ağaçlar , paramparça perdeler , çepeçevre duvarlar
2) İkileme yoluyla yapılır.İkilemenin arasına “mi” edatı getirilerek de yapılır.
Ör: şırıl şırıl ırmaklar , dalgın dalgın bakışlar , uzun uzun yollar
sıcak mı sıcak bir hava , hızlı mı hızlı araba , güzel mi güzel kız
ADLAŞMIŞ SIFATLAR
Niteleme sıfatlarıyla ya da sayı sıfatlarıyla kurulan sıfat tamlamalarında tamlanan(ad) düşerse sıfat adlaşır.Bu durumda varsa addaki çekim ekleri sıfata geçer.
Ör: Çalışkan öğrencileri herkes sever. Yüksek yerlerde gezme düşersin.
Çalışkanları herkes sever. Yükseklerde gezme düşersin.
Yaşlı adam güçlükle ayağa kalktı. Üçüncü yarışmacı doping almış.
Yaşlı, güçlükle ayağa kalktı. Üçüncü doping almış.
Dağı tanıyan tanımaz uçurumu
Birinci katta ben oturuyorum, ikincide kardeşim.
Mademki yükselen var inen olmaz olur mu?
NOT: çekim eki almamış adlaşmış sıfatlardan sonra bir ad gelirse adlaşmış sıfat virgülle ayrılır.
Ör: Genç, insanları iterek ilerlemeye çalışıyordu. Kel, dağları dolaştı.
Sakar, ata binemez. Pis, kokuya alışmış.
B) BELİRTME SIFATLARI
Varlıkları işaret , sayı, soru ve belgisizlik yönünden belirten sıfatlara denir.Belirtme sıfatları 4’e ayrılır:
1) İşaret Sıfatları
Adları işaret yoluyla belirten sıfatlardır. “bu, şu, o, beriki, öteki, diğer, böyle, böylesi, şöyle, şöylesi, öyle, öylesi” başlıca işaret sıfatlarıdır.
Ör: Şakaklarıma kar mı yağdı ne var? Nerde o günler, o şevk, o heyecan?
Benim mi Allah’ım bu çizgili yüz. Bu güler yüzlü adam ben değilim.
Öteki kardeşini öbür eve gönderdik. Öyle adamdan zarar gelmez.
Böyle havada aşık olurum.
NOT: “ki” sıfat yapım ekiyle yapılmış sıfatlar da işaret sıfatı kabul edilir.
Ör: Evdeki hesap çarşıya uymaz. Masadaki tuzluğu uzatır mısın?
NOT: Yön bildiren sözcükler ismi belirttiğinde işaret sıfatı kabul edilir.
Arka sokaklarda neler oluyor?
Aşağı mahalle pislik içinde.
Yukarı kat çok ferah.
Doğu Anadolu gelişmekte olan bir bölgemiz.
Sağ taraf düzeni bozuyor.
Güney Amerika sıcaktan kavruluyor.
NOT. İşaret sıfatları ( “ki” ile oluşturulanlar ve yön bildirenler hariç) çekim eki aldıklarında ya da önündeki isim düşürüldüğünde işaret zamirine dönüşür.
Ör: Benim mi Allah’ım bu. Bu, ben değilim.
Ötekini eve gönderdik. Öylesinden zarar gelmez.
2) Sayı Sıfatları
Adları sayı yoluyla belirten sıfatlardır.Başlıca beş sayı sıfatı vardır:
a) Asıl Sayı Sıfatı
Ör: Beş arkadaş uzun bir yolculuğa çıkmış.( kaç arkadaş)
Gökten üç elma düşmüş.
b) Sıra Sayı Sıfatı
Ör: Dershanenin ikinci şubesi açıldı.
c) Üleştirme Sayı Sıfatı
Ör: Öğrencilere beşer kalem, üçer defter, yedişer kitap dağıtıldı.
d) Kesir Sayı Sıfatı
Ör: Şirketimiz bu yıl yüzde yetmiş kar yaptı. Bir buçuk döner yedi.
Sabah çeyrek ekmekle yetindim.
e) Topluluk Sayı Sıfatı
Ör: İkiz çocuğu olunca şaşırdı kaldı.
NOT: Türkçede bazı kelimeler sayı bildirmedikleri halde sayı sıfatları olarak kullanılabilmektedir.
Ör: Tek kişi görmedim içeride. Bu yıl geziye çift katlı bir otobüsle gittik.
NOT: “Bir” sözcüğü hem asıl sayı sıfatı hem de belgisiz sıfat olarak kullanılabilir.
Ör: Bir elin nesi var; iki elin sesi var. Bir ilkbahar sabahı güneşle uyandın mı hiç?
asıl s.s. belg. s.
NOT: Sayı sıfatlarının belirttiği adlar çoğul eki almaz; ancak “grup, topluluk” anlamlarını içeren adlar bu kuralın dışındadır.
Ör: Ali baba ve Kırk Haramiler en önemli Doğu klasiklerindendir.
Tarsus’a giderseniz mutlaka Yedi Uyurlar Mağarası’nı görmelisiniz.
Üç aylar Ramazan Bayramı’nın müjdecisidir.
Yedi Göller bir doğa harikasıdır.
3) Belgisiz Sıfatlar
Adların nicelik yönünden belirsizliklerini ifade eden sıfatlardır.
Bir cümbüştür kopsa da gece, yakamozlarda
Her ağızda, her telde fanilik dırıltısı
Sonunda tek bir şarkı tabutun gıcırtısı
Fazla mal göz çıkarmaz.
Nice ev gördüm virane olmuş.
Falanca sokakta oturuyormuş şu zavallı çocuk.
Her horoz kendi çöplüğünde öter.
Yurt dışında hayli para kazanmış.
Bütün insanlar aynı değildir.
Tüm arkadaşlarım terk etti beni.
Başka düşünceler var kimi zihinlerde.
Günde seksen doksan kilo pamuk topluyor.
Üç beş çocuk seni sordu.
NOT: Belgisiz sıfatlar çekim eki aldığında ya da isme yönelik kullanıldığında belgisiz zamire dönüşür.
Falancayı arıyorlardı.
Biri bu paketi sana bıraktı.
Başkası bunu kabul etmez.
4) Soru Sıfatları
Adları soru yoluyla belirten sıfatlardır.
Nasıl kitaplardan hoşlanırsın?
Bu yaz neredeki yazlığa gideceksiniz?
Kaçıncı sırada oturuyorsun?
Hangi çağda yaşıyorsun?
Hangi resim daha güzel?
Bu işten kaç para kazanıyorsun?
Ne tür filmlerden hoşlanırsın?
Ne gün buluşacağız?
SIFATLARDA DERECELENDİRME
1) Sıfatlarda eşitlik “gibi” veya “kadar” edatıyla sağlanır.
Saray kadar geniş bir ev.
Karun kadar zengin adam.
Zehir gibi acı ilaç.
2) Sıfatlarda üstünlük “daha” sözcüğü veya “-den” ekiyle sağlanır.
Ör: Daha güzel bir yaşam
Zümrütten yeşil gözler
Daha karanlık sokaklar
Sirkeden keskin koku
3) Sıfatlarda en üstünlük “en” sözcüğüyle yapılır.
Ör: En güzel ziyaret kısa olanıdır.
En kötü gününüz böyle olsun.
4) Aşırılık derecesi;
Ör: Çok yavaş yürüyor.
Fevkalade iyi bir kitap
Pek nazlı kızımız var.
Gayet sakin tavırlar
SIFATLARDA YAPI
1) Basit Sıfatlar
Yapım eki almamış ya da bir başka sözcükle birleşmemiş, kök halindeki sıfatlardır.
Ör: doğru söz , tombul çocuk , kara kitap , iki arkadaş
2) Türemiş Sıfatlar
Yapım eki alan sıfatlardır.Genellikle fiil ve isimlere yapım eki getirilerek yapılır.
Ör: ürkek güvercinler , parasız işçi , kiralık konak , tuzlu ayran , yükselen dalgalar , irice adam , azgın deniz
3) Bileşik Sıfatlar
En az iki sözcüğün birleşmesinden meydana gelen sıfatlardır.Bileşik sıfatlar iki şekilde oluşturulur:
1) Anlamca Kaynaşmış Bileşik Sıfatlar
Sözcüklerin zamanla anlam yönünden kaynaşmasıyla oluşan sıfatlardır.Bu sıfatlar her zaman bitişik yazılır.
Ör: külyutmaz öğretmen , boşboğaz insanlar , uyurgezer adam , birçok memur , hiçbir başarı , biraz ekmek , açıkgöz öğrenci
2) Kurallı Bileşik Sıfatlar
Bu sıfatlar belirli kurallarla oluşan bileşik sıfatlardır.Anlam kaynaşması olmadığı için ayrı yazılırlar.Kurallı bileşik sıfatlar şu şekilde oluşur:
a) Bir sıfat tamlamasının sonuna “-lı, -lık, -sız” eklerinden biri getirilerek oluşturulabilir.
Ör: geniş odalı ev , üç günlük dünya , beş parasız adam
b) Sıfat tamlamasında sıfatla adın yeri değiştirilip ada 3TŞ iyelik eki (-i) eklenerek yapılır.
Ör: kanadı kırık kuş , kalbi temiz kişiler , avlusu geniş ev , gözü yeşil kız
