BAĞLAÇ
Eş görevli sözcükleri, sözcük öbeklerini cümleleri birbirine bağlayan sözcük türlerine bağlaç denir.
Bağlaçların üç görevi vardır.
Eş görevli sözcükleri birbirine bağlar.
Sözcük öbeklerini birbirine bağlar.
Cümleleri birbirine bağlar.
Dilimizde sık kullanılan başlıca bağlaçlar şunlardır.
ve, veya, ya da, ile, yahut, veyahut, de(da), ki, fakat, ama, meğer, zira, madem, mademki, oysa, oysaki, halbuki, yeter ki, ancak, yalnız, nitekim, üstelik, örneğin, gerek… gerek, ister.., ister, ne… ne, hem… hem,…
Sıralama bağlaçları
İle Bağlacı
Yalnızca sözcükleri ya da söz öbeklerini bağlar.
bağlaç görevindeyken “ve” ile hemen hemen aynı anlamdadır.
Bana limon ile maydanoz alın.
Çalıkuşu ile Cezmi romanlarını okuyun.
Gelmesiyle, gitmesi bir oldu.
Kalem ile silgiyi unutmuş.
Ve Bağlacı
Görevdeş sözcük, söz öbekleri ve cümleleri bağlar.
Aynı türden sözcükleri bağlar: İnsan ve doğa bir arada yaşar.
Tamlamada kullanılır: İnsan ve doğa sevgisi
Sıralı, bileşik cümleleri bağlar: Kolunu uzattı ve dalı yakaladı
İkileme kurar: Günlerce ve günlerce
Kimi zaman virgül (,) “ve” bağlacının görevini üstlenir:Yukarı çıktı, üstünü değiştirdi.
Kimi zaman “ve” bağlacı yerine -ip, -ip ulacı kullanılır.
Durup konuştu, (durdu ve konuştu)
Bakıp güldü, (baktı ve güldü)
Örnek
Aşağıdakilerin hangisinde “ve” sözcüğü nesneleri bağlama göreviyle kullanılmıştır?
A) Eteklerinde güneş rengi bir yığın yaprak
Ve bir zaman bakacaksın semaya ağlayarak
B) Gözlerin, dişlerin ve ak pak gerdanınla
Ne güzel komşumuzdun sen Fahriye abla
C) Su sesi ve kanat şakırtısından
Billur bir avize Bursa’da zaman
D) Öfkenin homurtusu geliyor dipten
Ve kadın İskip’ten ya da Nizip’ten
E) Geceyi ve seni düşünüyorum
Duyuluyor uğursuz uzaklığı seslerin
(1992-ÖSS)
Çözüm
A seçeneğinde “ve” bağlacı cümleleri B seçeneğinde sıfatları C seçeneğinde ad tamlamalarını, D seçeneğinde cümleleri, E seçeneğinde geceyi ve seni, nesneleri bağlamıştır.
Yanıt: E
Denkleşme Bağlaçları ya da, veya, yahut, veyahut
Bu bağlaçlar ayrı olan, ama aynı değerde görülen sözcükleri ya da cümleleri bağlarlar.
Resim yaparım ya da müzik dinlerim.
Kitapları kitaplığa yerleştir veya kolide beklesin.
Akşam yemeğe gidelim yahut evde oturup televizyon seyredelim.
Karşılaştırma Bağlaçları
hem…, hem, ne…..ne… ya… ya, de… de, gerek…
gerek, ha… ha, ister… ister, kâh, kâh
Ya okula git ya evde çalış (tercih).
Hem ev aldı hem araba (ikisi).
Ya çocuğu yanına al ya sen de gitme.
Bu dönem gerek sen gerek arkadaşın, çok güzel ders çalıştınız.
Onu ne aradım ne sordum (biçimce olumlu).
Ne seninle ne sensiz (eksiltili).
Markete ha sen gitmişsin ha ben (eşitlik).
Kâh bakıyor kâh gülüyordu.
Bu başarıda gerek senin gerekse hocanın etkisi büyüktü.
Cümle Başında Kullanılan Bağlaçlar
Başında bulundukları cümleyi kendisinden önceki cümle ya da cümlelere bağlarlar.
Ama, fakat, oysa, lâkin, ancak, halbuki, bununla birlikte, ne var ki…
Epey koştu ama geç kaldı.
Çok çalıştı fakat notunu yükseltemedi.
Çok sıcaktı fakat çalışmak zorundaydı.
Ama bağlacı bir yargıyı pekiştirmede kullanılır,
Sıcak ama sıcak gülüşü vardı.
Soğuk ama soğuk bir hava vardı.
Ama bağlacı ‘aması maması’ biçiminde ikileme kurar
Aması maması yok akşam evdesin
Örnek
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, “ama” sözcüğü, pekiştirme görevinde kullanılmıştır?
A) Çok zorlandım; ama yararı olmadı.
B) Bir zamanlar burada eski ama sağlam bir ev vardı.
C) Bir derdin var senin; ama bana söylemek istemiyorsun.
D) Yine gelecekmiş; ama çok kalmayacakmış.
E) O günden sonra onu hiç ama hiç görmedim..
(1990-ÖYS)
(Çözüm)
Cümlenin anlamı kimi zaman sözcük ya da eklerle pekiştirilir. Böyle durumlarda cümlenin ilettiği yargı daha da güçlenir. E seçeneğinde üçüncü tekil kişiye ilişkin belirtilen “görmeme” özelliği “ama” bağlacının kurduğu “hiç ama hiç” ikilemesi yoluyla pekiştirilmektedir. Diğer seçeneklerde ise “ama” bağlacı karşıt yargılı cümleleri birbirine bağlamaktadır.
Yanıt: E
Nedenlik Bağlaçları
çünkü
zira
madem
mademki
Sizinle gelemez çünkü ders çalışacak
Madem fiyatı uygun evi kiralayalım.
Pekiştirme Bağlaçları
de
hem de
hatta
üstelik
ki
hem de üstelik
Çocuk iyileşmiş hatta dolaşmaya başlamış.
Sen de gel
Söyleyip de gel
Çalışacakmış da başaracakmış (küçümseme)
O da bizimle geldi, (katılma)
İyi ettin de aldın şu evi (beğenme)
Özlemiş de gelmiş (neden-sonuç)
Geleceği varsa göreceği de var.(Korkutma)
Çocuk gitmem de gitmem diye tutturdu. (direnme)
Hava güzel olacak da pikniğe gideceğiz (umutsuzluk)
Kitabı kaldı da… (onu vereceğim)
Çocuk uyudu da… (gelemeyeceğim)
O da mı gelecek, (şaşkınlık)
Anlattın da anlamadık mı (I. yargıya olumsuzluk)
ude” bağlacı durum eki alan “de” bulunma ekiyle karıştırılmamalıdır.
Sende para var mı?
Nitekim BağlacıTanık gösterme, sonuç ve açıklamayı sağlar.
Derslerinin iyi olmadığını söyledi nitekim karnesinden de belli bu.
Yollar kapalıymış nitekim giden otobüsler geri döndü.
Üstelik Bağlacı
Birinci cümleyi destekleme, pekiştirme, dahası gibi anlam ilgileriyle ikinci cümleye bağlar.
Dersleri iyi değil üstelik çalışmıyor.
Yemek güzel olmuş üstelik sofra düzeni harika.
Ancak Bağlacı
Fakat, ama, lakin gibi bağlaçların yerine kullanılan Türkçe bir bağlaçtır.
Bu işi yaparım ancak sen istediğim parayı hazırla.
Ben de gelirim ancak çok işim var.
Ancak seni severim, ancak senle yaşarım, (edat)
Ancak gelebildik ne kızıyorsun? (zarf)
Çünkü Bağlacı
Cümleleri bir neden belirtme, açıklama anlam ilgileriyle birbirine bağlar.
Ahmet gelemez çünkü dün çok hastaydı.
Çocuk gülümsemeye başladı çünkü annesi gelmişti
Ki Bağlacı
Temel cümlenin farklı öğelerini bağlar. Temel cümle ile yan cümle arasında neden-sonuç ilişkisi kurar.
Her zaman ayrı yazılır.
Yalnız “ki” biçimi vardır.
Sen ki bunu bilirdin.
Darılmış ki aramıyor.
Hızlı yürü ki yetişelim. (koşul)
Hastalandı ki gelmedi. (neden-sonuç)
Sınıfa girdim ki ders dinleyeyim. (amaç-sonuç)
İçeri baktım ki ne göreyim. (şaşırma)
Acaba erken gelir mi ki. (şüphe)
Bağlaçların Genel Özellikleri
Eş görevli sözcükleri bağlar.
Ahmet ve Ayşe geldi.
Anlamca birbiriyle ilgili cümleleri bağlar.
Sana bisiklet alırım, yeter ki sınıfını geç
Cümlenin öğesi olmaz. Ancak dil bilgisiyle ilgili açıklama ya da tanım cümlelerinde ad olarak öge olabilirler.
Ve eş görevli sözcükleri bağlar.( özne)
Ve’nin yerini tutan bağlaç ile’dir. (Yüklem)
Yapılarına Göre Bağlaçlar
Yalın bağlaçlar (kök halinde) ve, ama, ile…
Türemiş bağlaçlar
örneğin, üstelik, açıkçası, kısacası…
3- Bileşik ya da öbekleşmiş bağlaçlar
neyse, halbuki, veyahut, farzet, yeter ki, değil mi ki…
ÖRNEK:
Yeryüzünde İstanbul kadar güzel bir kent bulmak çok güç.
Bu cümle ile ilgili aşağıdaki yargılardan hangisi yanlıştır?
A) Ad cümlesidir.
B) Bileşik sözcük kullanılmıştır.
C) Ad eyleme yer verilmemiştir.
D) Belgisiz sıfat kullanılmıştır.
E) Bağlaç vardır.
(2001-ÖSS)
Çözüm
Cümle ad cümlesidir, “yeryüzü” bileşik sözcüktür, “bulmak” ad eylemdir, “bir” belgisiz ön adıdır. Cümlede bağlaç yoktur.
Yanıt: E
Örnek
Atatürk’ün bir sözü vardı Yediveren gül gibi açardı Atatürk’ün bir atı vardı Etiler’den beri yaşardı Atatürk’ün tarlası gibi ağardı
Bu dizelerde aşağıdakilerin hangisi yoktur?
A) Bileşik sözcük
B) Çekimli fiil
C) Ad tamlaması
D) Bağlaç
E) Ek eylemli yüklem
(2003-ÖSS)
Çözüm
Dizelerde bağlaç yoktur. “Yediveren” birleşik sözcüktür. “Açardı-ağardı-yaşardı” çekimli eyleme örnektir. “Buğday tarlası – Atatürk’ün sözü” ad tamlamasına örnektir. “Vardı” ek eylemli yüklemdir.
Yanıt: D