Vurgu
Kelimelerin telaffuzu hecelerin arka arkaya söylenmesiyle oluşur. İşte bu söylenişte her hece aynı kuvvetle söylenmez. Kelimeler ve cümlelerin söylenişi dalgalı, inişli çıkışlı bir yol izler. Bu dalgalar, bu iniş çıkışlar ise bazı hecelerin diğerlerinden daha kuvvetli söylenmesi ile olur. Sözcükte kuvvetli söylenen hece üzerindeki baskıya vurgu adı verilir. Vurgu, söze anlam değeri katar, konuşmada ahenk sağlar, dinleyenin ilgisini çeker, anlamın kavranmasını kolaylaştırır ve duyguları belirginleştirir.
Kelime Vurgusu
Türkçe kelimelerde vurgu genellikle son hecede bulunur.
ağaç, balık, yumurta, deniz, çekingen, dolap, arkadaş...
Sözcüklere ek eklendiğinde, vurgu son heceden bu eke geçer.
balıkçı balıkçılık, balıkçılar, balıkçılardan...
Yer isimlerinde vurgu ilk veya orta hecededir.
Ayvalık, Kayseri, İstanbul, Ümraniye, Denizli, Malatya…
“-İstan” eki ile biten yer isimlerinde vurgu sondadır.
Türkmenistan, Bulgaristan, Macaristan, Yunanistan, Tacikistan…
Pekiştirme eki (m, p, r, s) alan sözcüklerde, pekiştirme ekinin dahil olduğu hece vurguludur.
bembeyaz, dümdüz, sapsarı, masmavi, tertemiz…
Fiil olumsuzluk eki, vurguyu kendinden önceki heceye aktarır:
gelmemiş, konuşmayacak, bilmiyor, yazmasınlar…
Birleşik sözcüklerde normalde iki vurgu bulunur ancak genelde ilk sözcükteki vurgu daha güçlüdür.
Beylerbeyi, Çanakkale, Safranbolu, sivrisinek, kasımpatı…
Cümle Vurgusu
Vurgu, sadece kelimelerde değil, cümlelerde de yapılır. Çünkü cümlelerde de asıl anlatılmak istenen şey vurgulanır. Bu yüzden cümlelerde bazı kelime ya da sözler ötekilere göre daha baskılı söylenir.
Cümlede vurgulanmak istenen sözcük yargının tamamlandığı öğeye, yani yükleme yaklaştırılır.
‘Arkadaşım, Amerika’ya uçakla dün gitti.” cümlesinde vurgu zaman kavramı üzerindedir. Çünkü “dün” sözcüğü yükleme en yakın öğedir.
“Arkadaşım, uçakla dün Amerika ‘ya gitti.” cümlesinde ise yer kavramı (Amerika), yükleme yaklaştırılarak vurgulanmıştır.
“Arkadaşım, dün Amerika’ya uçakla gitti.” cümlesinde ise vasıta kavramı (uçakla), yükleme yaklaştırılarak vurgulanmıştır.
“Dün Amerika’ya uçakla arkadaşım gitti.” cümlesinde ise özne (arkadaşım), yükleme yaklaştırılarak vurgulanmıştır.
Soru eki “mi” ile “de, ki” bağlaçları vurguyu kendinden önceki sözcüklere kaydırır.
“Bu kol düğmelerini sen mi bana hediye etmiştin?” cümlesinde “mi” soru eki vurguyu kendinden önceki “sen” sözcüğüne çekmiştir.
“Öğretmenim de bu kitabı yazın okumam için bana almış.” cümlesinde “Öğretmenim” sözcüğü cümlenin başında yer almasına rağmen “de” bağlacından dolayı vurguludur.
“Kardelen ki baharı müjdeleyen nadide bir çiçektin” cümlesinde “Kardelen” sözcüğü cümlenin başında yer almasına rağmen “ki” bağlacından dolayı vurguludur.
Soru anlamının “soru sözcükleri” ile sağlandığı cümlelerde vurgu, soru sözcüğünün kendisindedir.
“Bu vazoyu kim masanın üzerine koymuş?” cümlesinde “kim” sözcüğü cümleye soru anlamı kattığı için vurguludur.
