NOKTA:

Tamamlanmış (Yargı bildiren) cümlelerin sonunda kullanılır.

• Dün gece yar hanesinde yastığım bir taştı.
• Sensiz geçen günlerime bir volkan düştü.

Kısaltmalardan sonra kullanılır.

• Yzb .  (Yüzbaşı)
• Prof .  ( Profesör)
• Vb.     ( ve benzeri)
• Ast.     (Asteğmen)

Sıra bildiren sözcük olan “ıncı , inci”eki yerine kullanılır.

• 9. Hariciye Koğuşu Peyami Safa’nın en önemli eserlerinden biridir.
• 4. Murat , döneminde tütün ve içki gibi zararlı maddeler yasaklanmıştır.
• Aynı mahallede oturuyoruz ; ama o 17. sokakta oturuyor.

Saat ve dakika arasına konulur.

• Gelecek hafta 08.30’da Kızılay’da buluşalım mı?
• Memurlar toplu sözleşme için hükümet yetkilileriyle 10.30 görüşme yapacaklar.

Sayı basamaklarını ayırmada kullanılır.

• 26.000.000,-TL
• 18.353 kişiyle mülakat yapılacak.

Matematikte çarpma işareti olarak kullanılır.

• 18.3=54
• 5x.6y= 30xy

Günü belirli tarihler arasına konur.

• 23.01.1978

NOKTANIN KULLANILMAYACAĞI YERLER.

Kurum ve kuruluş adlarının kısaltılmasında kullanılmaz.

• ODTÜ    (Ortadoğu Teknik Üniversitesi)
• DMO  ( Devlet Malzeme Ofisi)

Gazete,dergi, kitap, eser, şiir ve bölüm başlıklarından sonra kullanılmaz.

• Tarihin Sonu ve Son İnsan
• Da Vinci Şifresi

VİRGÜL:

Cümlede sıralanan eş görevli sözcüklerden sonra kullanılır.

• Eylemleri (Yüklemleri)ayırır:
• Her insan  doğar , büyür, yaşar ve ölür.

Özneler ayırır:

• Ali , Ahmet , Mustafa bu işi hep beraber yaptı.
• Bahar gelince ağaçlar , topraklar , çiçekler, kırlar insanın gözüne başka görünüyor.

Nesneleri ayırır:

Atasını , toplumunu ,tarihini tanımayan nihilist bir toplum yetişiyor.

Tümleçleri ayırır:

Evine , çocuklarına , işine bağlı bir eş arıyor.

Sıfatları ayırır:

Genç , dinamik , sorgulayıcı bir gençlik yetişmek bizlere bağlı.

İsim tamlamalarını ayırır:

Ben sporcunun zeki , çevik , aynı zamanda ahlaklısını severim

Sıralı cümleleri  ayırır:

Heyecanlanınca utanır , sıkılır , küçük çocuk gibi köşe bucak saklanırdı insanlardan.

Arasözlerde kullanılır.

• Ahmet Haşim , sembolizmin usta şairi, Türk edebiyatına çok önemli katkılarda bulunmuştur.
• Annem , ayakları öpülesi kadın , çocukları arasında en çok beni severdi.

UYARI: Arasözler virgül , iki çizgi,  iki parantez haricinde başka kullanımı yoktur.

Yüklemden uzak kalmış özneden sonra kullanılır.

• Bangladeş, Asya’da kendi imkanlarıyla ayakta kalabilen bir ülkedir.
• Halit Ziya, edebiyatımıza realist anlamda ilk roman yazan şahıstır.

Aktarma sözlerde tırnak işareti yerine kullanılır.

• Mısra benim namusumdur, diyordu Yahya Kemal.
• Ben mutlaka bu işi yapacağım , dedi.

Hitaplardan sonra kullanılır.

• Değerli Arkadaşım ,
• Kıymetli Basın Mensupları ,

Cümlede vurgulanmak istenen öğeden sonra kullanılır.

• Dün, bize annesiyle birlikte okul arkadaşım geldi.
• Dün bize , annesiyle birlikte okul arkadaşım geldi.
• Dün bize annesiyle birlikte , okul arkadaşım geldi.

Anlam karışıklığına yer vermemek için adlaşmış sıfattan sonra kullanılır.Kullanılmazsa anlatım boz. Olur

• Kadın haberciyle röportaj yapacak.
• Küçük ,  çam ağacının dibinde oynuyordu.
• Bu , şiiri neden ezberlememiş.

Kabul ve ret anlamındaki ifadelerden sonra kullanılır.

• Evet , sizi çok iyi anlıyorum.
• Hayır , sizi hiç  anlamıyorum.

Tekrarlardan sonra kullanılır.

• Akşam , yine akşam, yine akşam …
• Bir kokladım , bir kokladım ki sorma.

Değilli ifadelerden sonra kullanılır.

• Taşı delen suyun kuvveti değil , damlaların sürekliliğidir.
• Hayatta en önemli unsur para değil, haysiyettir.

Matematikte ondalık sayıları belirtmede kullanılır.

• 0,75
• 1,30 faizle konut kredisi almış

Önsöz ve mektuplarda yazının yazıldığı yeri ve tarihi  ayırmak için kullanılır.

• İzmir , 12 Ekim 1995

Oysa , halbuki, ancak, eğer gibi cümle başı bağlaçlarından sonra kullanılır.

• Halbuki, ben ona ne  kadar değer verdim.

Biyografi olarak kaynakça gösterildiğinde yazar, eser, basım yılı, tarihi arasına konur.

• Rüşen Eşret Ünaydın,Diyorlar ki, 1928,İstanbul

UYARI:

• Ve, veya, ya da bağlaçlarından önce ve sonra virgül kullanılmaz.
• İkilemeyi oluşturan sözcüklerden sonra virgül kullanılmaz.
• “ıp , ip ” ekiyle kullanılan zarffiilden sonra kullanılmaz.
• İkilemelerden sonra kullanılmaz.

NOKTALI VİRGÜL

Özneden sonra özneyle karışabilecek adlar  sıralanmışsa özne noktalı virgülle ayrılır.

• Mehmet ; Murat , Hasan , Ali ve Şahin  kadar başarılı değil.
• Mehmet , Murat ; Hasan , Ali ve Şahin  kadar başarılı değil.
• Mehmet , Murat , Hasan ; Ali ve Şahin  kadar başarılı değil

Bir cümlede virgülle ayrılmış söz öbeklerini ayırmada kullanılır:

• Romanda Orhan Pamuk, Fakir Baykurt ve Yaşar Kemal ; şiirde Edip Cansever , Cemal Süreya , Orhan Veli’yi çok okurum.
• Sayısal derslerden matematiği ve fiziği ; sözel derslerden Türkçeyi, coğrafyayı çok seviyorum.

Önceki cümleye “fakat, ama , lakin , çünkü …”gibi bağlaçlarla bağlanan cümlelerden önce kullanılır.

• Bu işi yaparım ; ama parasını peşin alırım.
• Bu konuyu size izah edemem ; çünkü olay halen yargı kapsamında.
• Her şeyi biliyor ; lakin çok kibirli bir insan.

Özneleri ortak kipleri farklı olan sıralı bağımlı sıralı cümlelerden sonra kullanılır.

•   Serhat , bu konuyu dinlemiş ; şimdi de bize  bunların özetini anlatıyor.
•   Ahmet , dünyayı baştan sona gezmiş, gördüğü yerleri kitaplaştırıyor.

Noktalı virgül , özneden sonra virgülle ayrılan eş görevli sözcükler varsa özne, noktalı virgülle belirlenir.

•   I . Yeni grubunun en ünlü temsilcilerinden biri olan Orhan Veli; dili iyi kullanan, okuyucuyu değişik bir romantizme sürükleyen güçlü şairdir.

Birbirine bağlı olmakla birlikte herbiri kendi içinde bağımsız cümlelerin arasına konur.

•   Yer, üst üste iki kez sarsıldı; halk, korkuyla sokaklara fırladı.

Sıralı cümleleri birbirine bağlar.

•   Kel ölür, sırma saçlı olur ; kör ölür, badem gözlü olur.
•   Kadın var, ev yapar; kadın var, ev yıkar.

İKİ NOKTA:

Herhangi bir konuda açıklama yapılacaksa açıklamadan önce kullanılır.

•   İnsan haklarının tek dayanağı vardır: Demokrasi.
•   Bu konuda yapılması gereken iki şey var: Sevgi ve Hoşgörü.

Aktarma cümlelerden önce kullanılır:

•   Mevlana: “ İnsanların ayıbını örtmede gece gibi ol. “ demiş.
•   A.Nihat Asya: “ Vazoyla çiçeğin farkını sen söyleme… Çiçeklere sor.” diyordu.

Not: İki noktadan sonra örnekler sıralanacaksa sözcükler küçük harfle başlar.

Sıfatlar adlardan önce gelerek adları niteler ya da belirtirler: bir yabancı, yeşil gözler , yuvarlak masa…

Karşılıklı konuşmalarda konuşma çizgisinden önceki bölümün sonuna konur.

Dizdarbaşı:

– Ali Usta, dükkanı arayacağım, dedi

Ali Usta cevap verdi:

-Neden?

Katalog ve sıralamalarda yazar ve yapıt arasına konur.

•   Nazım Hikmet : Jokont ve Siyau
•   Cengiz Dağcı : Onlar da İnsandı:

Birkaç öğenin sıralanacağını anlatmak için kullanılır.

•   Diller 3’e ayrılır: 1. Tek heceli diller 2. bitişken diller 3. Bükünlü diller.

Matematikte bölme işlemi yerine kullanılır.

22:2=11

ÜÇ NOKTA:

Herhangi bir nedenle bitmemiş, ya da okuyucuyu zihnine bırakılan cümlelerden sonra kullanılır.

•   Anne ile kız, elma ile koz…
•   Şu nisan yağmurları bir gelse …
•   Adanın en tepesinden  bakınca birden karşına çıkan uçsuz mavilik…

Örnekler sıralandıktan sonra “vb” anlamında kullanılır.

•   Bu okulun öğrencileri başarılıdır , çalışkandır, dürüsttür…
•   Hayatta insan nelerle karşılaşmıyor ki: hayal kırıklığı, yorgunluk, ihanet…

Bir yazıdan alınan bölümlerde atlanan yerleri göstermek için kullanılır.

…

Garibim namıma Ferhat diyorlar

Aslımı el almış, harem diyorlar.

Hastayım, derdime verem diyorlar

Maraşlı Şeyhoğlu Satılmışım ben

Söylenmek istenmeyen sözcüklerin yerine kullanılır.

•   Bana o b… adamı anlatmayın.
•   Bu yalanı … uydurmuştur.

TIRNAK İŞARETİ:

Aktarma  söz ya da cümleler tırnak içine alınır.

•   Fuzuli ne güzel söylemiş: “ Selam verdim  rüşvet değildir  diye almadılar.”
•   Cenap Şehabettin şu sözü kulaklara küpe olmalı: “Yalnız seni sevenleri sevmek sevgi değil, değiş tokuştur.”

Cümle içerisinde geçen eser isimleri tırnak içerisinde gösterilir.

•   Ahmet Hamdi , “ Huzur ” romanında doğu ve batı arasında bir kişinin iç çekişmelerini anlatır.
•   Cengiz Aytmatov’un  “ToprakAna” isimli kitabını mutlaka okumalısın.

Cümlede vurgulanması gereken sözcükler ya da sözcük grupları tırnak içine alınır.

•   Millet olmanın en önemli göstergesi “ bayrak”tır.
•   Şuhut’ta karpuza “ bostan” diyorlar.

Yazı başlıklar tırnak içine alınır.

•   Aynı kitabın “ Ortadoğu ve Şiddet” isimli bölümünü mutlaka değerlendirmelisin.

PARANTEZ ( AYRAÇ ):

Cümle içerisinde arasöz ve ara cümleler olarak kullanılır.

•   Her şeyin ( istisnaları olmakla birlikte) kıymetini çok iyi bilir.
•   Okulumuz (Atatürk Orta Okulu ) son depremde zara gördü.

Bir sözcüğün eşanlamlısını belirtmek için kullanılır.

•   Varlıkları niteleyen ya da belirten sözcüklere sıfat ( önad) denir.
•   Bugün bir çuval ceviz ( koz) topladık.
•   Bu şiirde kişileştirme (teşhis) sanatı çok kullanılmış, bu şiire canlılık katmış.

Bir kişiden söz edilirken onun doğum ve ölüm tarihleri parantez içerisinde kullanılır.

•    Yahya Kemal ( 1884-1958 ) edebiyatımızda şiirimiz açısından bir dönüm noktası oluşturur.
•   Orhan Veli (1914-1950) şiirin şekli ve içeriği bakımından çok değişik çalışmaları olmuştur.
•   Mevlana (13yy.) hoşgörü konusunda halen günümüze ışık tutmuştur.

Tiyatro yapıtlarında sahnede yapılması gereken hareketler parantez içinde gösterilir.

•   Ahmet: ( Mustafa’yı tutarak) Bağırdı.
•   Feride: (Öksürerek) Neden böyle yaptınız?

Alay etmek için ünlemle ilgili sözden sonra parantez açılır.

•   Bu başarı (!) karşısında hepimiz şapka çıkardık.
•   Onun ne kadar başarılı (!) biri olduğunu bilmeyen mi var ?

Soru işareti ile birlikte kullanıldığında ilgili sözden sonra parantez içine alınırsa o bilgiye güvenilmediği kuşku duyulduğu ortaya çıkar.

•   Karacaoğlan’ın Güneydoğu  Anadolu’da  (?)yaşadığı söylenir.
•   Yunus Emre 14.yy’da (?)varlığını sürdürmüştür.

SORU İŞARETİ:

Soru anlama taşıyan bütün sözcüklerden sonra kullanılır.

•   Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki feda?
•   Hangi deniz daha derin benim duygularımdan ?
•   Bu kitabın arasında ne var?
•   Şu Ankaralı mı ( , ) Amasyalı mı (, ) Konyalı mı ( , ) yoksa Adanalı mı?

Kuşku duyulan  ya da bilinmeyen bilgiler  yerine kullanılır.

•   Kayıkçı Kul Mustafa (?- 1658?) Halk edebiyatımızın destan şairlerindendir.
•   Dadaloğlu, yaşamını Gavurdağlarında (?) sürdürmüştür.

Sözde soru cümlelerinin sonuna kullanılır.

•   Hiç insan yavrusunu sokağa atar mı?
•   Sen anlattın ,kurtuldun  ya ben ne yapayım ?

NOT: İçinde soru  sözcüğü olsa bile soru anlamı taşımıyorsa sonuna soru işareti konulmaz.

•   Onun bana neden küstüğünü bilmiyorum.
•   Hangi konuda çalışma yapacağını söylemedi.

NOT: Soru işareti yazı başlıklarında da kullanılır.

•   Özgürlük mü Eşitlik mi?

ÜNLEM İŞARETİ:

Korku, heyecan , şaşma , öfke , beğenme , gibi duygular ifade eden cümlelerin sonuna konur.

•   Böyle evlat olmaz olsun !
•   Eyvah, yangın var!
•   Eyvah, o adam buraya geliyor!
•   Eyvah! O adam buraya geliyor.

Alay , yerme amacıyla yapılan ifadeler parantez içine konur.

•   Eşiniz ne kadar yetenekli (!) biri.
•   Bu aile kadar uyumlu (!) aile görmedim.

KISA ÇİZGİ:

Tarihler arasına konur.

•   1877-1878 Osmanlı – Rus savaşı çok önemli bir savaştır.

Milletler arasındaki savaş ya da anlaşmalarda kullanılır:

•   Çeçen – Rus savaşı Kafkasya’nın güneyine kaydı.

Farsça terkiplerden sonra kullanılır.

•   Aşk-ı Memnu
•   Kur’an-ı Kerim
•   Divan-ı Lügat’it Türk

Kökler ve eklerden sonra kullanılır.

•   Oku- , bak- , cıl- , cil- daş- , deş-

Varlıkları ve kavramları karşılayan sözcüklerdir. Somut ve soyut sözcüklerle eylam adlarını karşılarlar.

• Onu görmek ve onunla konuşabilmek en büyük isteğimdi.
• Ülkendeki kuşlardan ne haber vardır.

Mezarlardan bile yükselen bir bahar vardır.

Senden umut kesmem kalbinde merhamet adlı bir pınar vardır.

1) VARLIKLARA VERİLİŞLERİNE GÖRE İSİMLER:

a) Özel Adlar:

• Kişi  ad ve soyadları: Fazıl Hüsnü Dağlarca, Ece Ayhan , İbrahim Şinasi , Necip Fazıl Kısakürek, Hilmi Yavuz…
• Hayvan Adları: Tekir, Karabaş , Boncuk , Pırtık , Coni…
• Yer Adları:  Türkiye , İngiltere , İstanbul ,  Etiler , Pendik, Levent,
• Coğrafyayla ilgili dağ, deniz, ova , göl ve orman adları: Asya , Antartika, Muş Ovası , Seyhan Nehri , Kızılırmak , Van Gölü, Ağrı Dağı…
• Semt, mahalle , cadde, sokak , Apartman adları: Abdi İpekçi Caddesi , Kazım Başer Mahallesi , Sümbül Sokağı, Kırmızı Apartman…
• Dil, din, ırk, ulus, mezhep, tarikat adları:Türk , İngiliz, Anglo –Sakson,Arap , Hanefilik , Kadiri, Nakşi, Melameti –Hamzavi…
• Kitap, dergi ve gazete, yapı adları: Semerkant, Dergah dergisi, Alaaddin cami , Milli Gazete, Resmi Gazete, Hürriyet gazetesi ….
• Kurum ve kuruluş adları: Türk Dil Kurumu , Çapa Tıp Fakültesi, Ortadoğu Teknik Üniversitesi, Devlet Malzeme Ofisi…
• Unvan adları: Testere Necmi,  Kostik Ahmet , Deli Bedri , Hayta  İsmail …
• Yazı başlıkları: Rehberlik Ve Eğitim, Okumanın Birikim Açısından Önemi, Türk Edebiyatında Nazım…

b) Tür adları

Diş, dil , burun , tarak , kalem, defter, kitap , masa, sıra , televizyon,

NOT: Tür adları özel isme kayabilir.

• Bizim Boncuk yine kaybolmuş.
• Bu sabah Gül’e  telefon açtım.
• Bizim Kaya yine hastalanmış, hastaneye kaldırılmış.

2) VARLIKLARIN OLUŞLARINA  GÖRE İSİMLER:

a) Somut adlar

Beş duyu organıyla algılanabilen isimlerdir.”taş, duvar, üzüm, saat, televizyon, kumanda, kulaklık, telefon , hava ,çığlık, ıslık, ses, ışık, yankı…”

b) Soyut adlar

Duyu organlarıyla algılayamadığımız isimlerdir.”sevgi, nefret, kin, düşmanlık , tehlike, korku, ruh , Allah, melek, cin, şeytan , iyimserlik, cesaret, kötülük, inat…”

c)  Eylem adları

Eylem  kök ve gövdelerine –ma/-me  , -mak/- mek, -ış/ -iş isim fiilleri alan sözcüklerdir.” Anlayış, bilme,  donma , kırılma, duymak, görmek, sevmek… ”

3)VARLIKLARIN SAYILARINA GÖRE İSİMLER:

a) Tekil adlar

-lar/ -ler eki almamış isimlerdir. “ilke, yaşam, kanun, adet, örf, gelenek, kıyafet, kulak , bilgisayar, töre, kalem, silgi…”

b) Çoğul adlar

  -lar/ -ler eki almış isimlerdir.” bacacılar, arabacılar, hasretler, kokular, neşeler…”

• Soy , hanedan , aile anlamı verir.

Osmanlılar, uzun yıllar tek merkezden yönetildi.

Ayşeler, dün bize gelecekti; fakat trafik yüzünden gelemediler.

• Abartma anlamı vardır.

Dünyalar kadar servetim olsa birini dahi vermem.

Asırlarca vermiş bu mücadeleyi vermiş atalarımız.

• “Her” anlamını verir.

Pazarları pikniğe giderdik,eğlenirdik.

Sabahları spor yapmayı ihmal etmezdi.

• Yaklaşık anlamı  vardır.

Yirmi yaşlarında  benim gibi yakışıklı bir gençti.

• Ve benzeri anlamı vardır.

Bu ülkeye sevgiyi  Yunus’lar getirdi.

Hoşgörünün yasasını Mevlana’lar koydu.

3) Topluluk adları

Tekil oldukları halde aynı türden birden fazla varlığı karşılayan isimlerdir. ” ordu, sürü, sınıf(ad aktarması) kurultay, bölük , kervan, mahalle, alay…”

NOT:  Bazı tür adları anlam genişlemesi yoluyla  topluluk ismi olurlar.

• Bu sınıfın pencereleri çok küçük.   (Tekil)
• Sınıf yine sınavlarda dökülmüş.  (Topluluk)

NOT: Bir ismin topluluk ismi olabilmesi için  o topluluğun dağıtılıp toplanabilme özelliğine sahip olması gerekir.

İSİMLERDE KÜÇÜLTME

“-cık, -cek, cağız,  ” ekleriyle küçültme adı türetilebilir.Küçültme eklerinde “ küçültme, sevgi, acıma, sevimlilik, azımsama” anlamı vardır.

• Malta, Akdeniz’de bir adacıktır.
• Elifçik, anneciğini özlediğini söylüyordu.
• Yavrucak açıkmış, ağlıyordu.
• Adamcağız derdini kimseye anlatamamış.
• On milyoncuk verir misin?

NOT:”-cik” eki kalıcı isim de türetebilir.

• Elmacık  (kemiği)
• Köprücük  (kemiği)
• Maymuncuk  (anahtar)
• Kurbağacık   (anahtarı)
• Gelincik   (çiçeği)
• Arpacık  (hastalığı)

ADIN HALLERİ

1) Yalın Durumu: Ad durum eklerinden hiçbirini almamış  halidir.

• Hayat, bitirilmesi gereken en kutsal görevdir.
• Adam, bu işin haddini hesabını bilmiyor.

2) Belirtme Durumu  (-i Hali ): Cümlede belirtili nesne  görevinde kullanılır.

• İstanbul’u dinliyorum gözlerim kapalı.
• Soruları bir buçuk saatte cevaplamış.
• Hayatını zor şartlarda kazanıyor; ama yine de hayattan zevk almasını biliyor.

NOT: Belirtme durum ekleriyle tekil 3. şahıs ekleri birbirine karıştırılmamalıdır.

• Odayı çok güzel düzenlemişsin.(hal eki)
• Odasını çeşitli posterlerle süslemiş.(Tekil 3.şahıs iyelik eki)
• Sınıfı Dursun Efendi temizlemiş. (hal eki)

3) Yönelme- Yaklaşma Durumu  ( -e Hali ): Cümlede dolaylı tümleç  veya zarf tümleci   görevinde kullanılır.

• Hayata dört elle sarılmalısın.
• Sana üç tane sır vereyim mi?
• Bunları  babama anlatma, sürpriz yapacağım.
• Akşama bize gelecekler.
• Onu görmeye Antep’e gideceğiz.

4)  Kalma- Bulunma  Durumu  (-de Hali ): Cümlede dolaylı tümleç  veya zarf tümleci   görevinde kullanılır.

• Sokaktayım, kimsesiz bir sokak ortasında.
• Arkasında gizli servislerin olduğu düşünülüyor.
• Eylül’de  bütünleme sınavlarına gelirsin.
• Saat ikide gelebilir misin?

5) Ayrılma – Çıkma Durumu (-dan Hali): Cümlede dolaylı tümleç  veya zarf tümleci   görevinde kullanılır.

• Yalandan kim ölmüş.
• Aradığınız kişi otelden biraz önce çıkmış.
• Korkudan ağzını açamadı.
• Fasulyeleri akşamdan ıslamalısın.
• Hayattan zevk alamıyorum, diyordu.

NOT:  -den  eki sıfat yapan ek olarak da karşımıza çıkar.

• Onunla  uzaktan akrabayız.
• Sıradan insanlar , sıradan konularla vakit öldürür.

İSİM TAMLAMASI

En az iki adın bir araya gelerek bir varlığı ya da kavramı karşıladığı söz öbeğidir.

Tamlayan        /          Tamlanan

                             Yardımcı Unsur              Asıl Unsur

1) Belirtili Ad Tamlaması

Tamlayan sözcüğün tamlayan ekini (-ın,-nın ), tamlanan sözcüğün ekinin iyelik eklerinden birini (tamlanan ekini) aldığı ad tamlamalarıdır. Aitlik bildirir.

• Aşan bilir karlı dağın ardını

Çeken bilir ayrılığın derdini

• Yaş otuz beş yolun yarısı eder.
• Sensiz karanlığın çizgisine koymuşlar umudu.
• Enginde yavaş yavaş gülün minesi soldu.
• Yalnız senin gezdiğin bahçelerde açmaz çiçek

Bizim diyarımızda bin bir baharı bekler.

• Arkadaşlardan bazıları durumu enine boyuna inceliyor.
• Öğrencilerden biri yarın şiir okuyacak.
• Sen gecenin gündüzün dışında

Sen kalbin atışında kanın dışında

Sen Şehrazat bir lamba bir hükümdar bakışında

Bir ölüm kuşunun feryadını duyansın.

• Okumanın tadına varınca yaşamın zevki kendiliğinden gelir.
• Masanın örtüsü, mutfağın havasını değiştirmiş.
• Bugünün işini yarına bırakma.
• Sözleri yüreğinin derinliklerinden geliyordu.

Belirtili ad tamlamalarıyla ilgili özellikler:  

1)        Belirtili ad tamlamalarında tamlayan veya tamlanan ya da her ikisi birden sıfat alabilir.

• Şimdi bir güvercinin uçuşunu bölüşüyoruz

Gökyüzünün o meşhur maviliğinde

• Burada bu kara mermerin altında

Ne teneffüsler yaşandı yaramaz çocuklarla

• Yirminci yüzyılın ilk yarısı

Ölüm çağı oldu, zulüm çağı oldu, yalan  çağı oldu.

• Yeni açılan okulun arka bahçesine çamlar dikilmiş.
• Gönlümü Maraşlı’nın yaktı  kara haberi.
• Ey mavi göklerin kırmızı ve beyaz süsü

Kız kardeşimin gelinliği

Şehidimin son örtüsü

• Her insan vicdanının rahatlatan sesini dinlemeli.

2)        Belirtili ad tamlamalarında tamlayanla tamlanan yer değiştirebilir.

• Çok özledim dağlarını memleketimin.
• Bir yarısı sen olurdun her şeyin

Bir yarısı ben olurdum hiçbir şeyin

• Gecesi  bir başka  güzel İstanbul’un, gündüzün başka.
• Aynası iştir kişinin, lafa bakılmaz.
• Değerini bil gençliğinin ve hayatının.
• Sarıkamış’ta bıraktık doksan bin aslanını kahraman ordumuzun
• Zevki burada yatıyor hayatın.
• Alıp yaracak olsan yüreğini

Şimdi  bir güvercinin

Bir Akdeniz şehri çıkabilir içinden.

3) Belirtili ad tamlamalarında bir tamlayan birden fazla tamlanana yönelik kullanılabilir ya da bir tamlanan birden fazla tamlayan alabilir.

• Şehrimin insanlarını, havasını,  güzelim kıyılarını özledim.
• Müziğin, resmin, edebiyatın tınısını yakalayabilir misin bu duygularla?
• Yaşamın ve ölümün korkusunu duymadan yaşayamazsın.
• Baharın ve hazanın güzellikleri insana ayrı tat veriyor.
• Çocukların kitapları, defterleri , harçlıkları  dünyanın parasını tutuyor.

4)        Belirtili ad tamlamalarında tamlayan ve tamlanan düşebilir. Tamlayanların düştüğü durumlarda genellikle tamlayan kişi zamiridir.

• Sözümüzü dinlemezseniz olacağı budur işte!
• Garibim namıma Kerem diyorlar.

Aslı’mı el almış harem diyorlar.

Hastayım derdime verem diyorlar.

Maraşlı Şeyhoğlu Satılmış ben.

• Hasretinden yandı gönlüm

Yandı yandı söndü gönlüm

Aramızda karlı dağlar

Hasretin bağrımı dağlar

Yokluğunda söndü gönlüm.

• Eşin var, aşiyanın baharın  var ki beklerdin.
• -Bu kitap kimin?

– Ali’nin  (kitabı)

• Araba müdürlüğünmüş, iznim olmadan onu kullanamazsın.
• Bu vatan hepimizin.
• Herkes mutluluğun tadını biliyor, bense ayrılığın.

NOT: Tamlayanı düşmüş isim tamlamasının olduğu yerlerde isim tamlaması yoktur. Orda sadece tamlayanı düşmüş isim tamlaması vardır. Bu konu birbiriyle karıştırılmamalıdır.

5)        Belirtili ad tamlamalarında tamlayan kişi zamiriyse tamlanan düşebilir.

• Bizim ev de buraya çok yakın.
• Onu geçenlerde sizin evde gördük.

2) Belirtisiz İsim Tamlaması

Tamlayanın  tamlanan eki almadığı  tamlananın tamlanan ekini aldığı isim tamlamalarına denir.Tamlayanla tamlana arasına  hiçbir sözcük girmez.

• Aşıklar yurdundan yaylaya bir gelin geldi.
• Gönül tezgahında muhabbet kilimi dokudum.
• Bütün vişne reçelini tek başına yemiş.
• Sarmış deniz kızları gibi dalgalar bizi.
• Bu atıklar ölüm tehdidi oluşturuyor.
• Ne zaman bir çoban türküsü duysam şairliğimden utanırım.
• Sokaktayım, kimsesiz bir sokak ortasında.
• Kara gökler kül rengi bulutlarla kapalı.
• İstinye Körfezinde bu akşam garipliği.

Bir mihnetin sonunda teselli kadar iyi.

• Yemeklere domates salçası koymazdı.
• Aşıklar uzun kış gecelerinde halk hikayeleri anlatırlarmış köylülere.
• Sinir hastalığını tedavi etmek için doktora gidiyor.
• Erozyon  tehlikesi burada çok fazla.
• Eskiden gaz lambasıyla aydınlanırdık.
• Türk bayrağını yükseklere çıkarmalıyız.
• On yıl vardır ayrıyım Kına Dağı’ndan

Baba ocağından yar kucağından

Bir çiçek dermedim sevgi bağından

Huduttan hududa atılmışım ben .

NOT: Belirtisiz ad tamlamasında sıfat tamlamanın tümüne yöneliktir.

• Vitrindeki kırmızı çocuk  gömleği satılmış.
• Yeni matematik öğretmeni iyi birine benziyor.

Belirtisiz İsim Tamlamasında Bazı Anlam Özellikleri: 

• Tamlayan tamlanın türünü gösterir.

Çocuk arabası, yunus balığı, kadın eldiveni, soba borusu, sabah kahvesi, el çantası, dut ağacı…..

• Tamlayan tamlanın neden yapıldığını gösterir.

Bulgur pilavı, tarhana çorbası, hindi dolması, kaz kızartması, yaprak kızartması, sığır köftesi…

• Tamlayan tamlanın sebebini  belirtir.

Çiçek bozuğu, nefes darlığı, sinir hastalığı , bıçak yarası, sel felaketi….

• Tamlayan tamlanın neye benzediğini bildirir.

Çan çiçeği, yıldız böceği, ok yılanı, dev aynası, tel kadayıfı, parmak üzümü…

• Tamlayan tamlanın görevini, işini bildirir.

Av köpeği, süsü köpeği, iş adamı, ipek böceği, bal arısı, edebiyat öğretmeni …

• Tamlayan tamlanın ne işe yaradığını bildirir.

Diş fırçası, kağıt sepeti, çöp torbası, yemek masası, ekmek bıçağı…

• Tamlayan tamlanın  yerini belirtir.

Sokak lambası, sokak kapısı, deniz kızı, Vefa bozası, Antep fıstığı, Van kedisi, Amasya elması, cep aynası, cep telefonu, kır kahvesi….

3) Takısız  İsim Tamlaması

Tamlayanın da  tamlanın da ek almadığı isim tamlamasıdır.

• Tamlayan tamlanın neyden yapıldığını belirtir.

Çocuğa aldığım lastik top onu sevindirdi.

Akşama keten pantolonum hazır olsun.

Tahta kaşıkla yemek yemeye alışamadım.

Yatarken demir kapıyı kilitledim.

Yün kazaklarım çok sıcakta yıkandığı  için çekmiş.

İpe mendil, dosta olan sevgiyi belirtirmiş.

Kerpiç duvardan yapılan  daha sağlıklı oluyor.

• Tamlayan tamlananın neye benzediğini (mecazi olarak ) belirtir .

Zeytin gözlüm buralarda işin ne?

Elma yanaklı , kiraz dudaklı, ipek saçlıydı.

Mehmet , çelik iradesine güvenirdi.

Sırma saçlarıyla herkese hava atardı.

4) Zincirleme İsim Tamlaması

Tamlayanın ve tamlananın  ya da her ikisinin kendi içinde ad tamlaması olduğu ad tamlamalarıdır.

• Evin demir kapısı sabaha kadar açık kalmış.
• Edebiyat dünyasının sorunlarına duyarsız kalmamalıyız.
• Deniz  suyunun bereketinden faydalanmalıyız.
• Sahibine nankör köpeğin faydası yoktur.
• Yaz günlerinin en sevdiğim zamanı, güneşin batım zamanıdır.
• Köyün suyunun kireç oranı yüksek çıkmış.
• Gümüş kolyemin işlemesi çok zarif duruyor.
• Kayısı reçelinin şişesini kırarak ne yapmaya çalışıyorsun?
• Arkadaşın resim defteri sizde mi kalmış.

KUTADGU BİLİG

*11. yy’da (1069-1070) Yusuf Has Hacip tarafından yazılmıştır.

*Karahanlı hükümdarı Tabgaç Buğra Han’a sunulmuştur.

*Kutadgu Bilig ‘’saadet veren bilgi.ilim’’ anlamına gelir.

*Didaktik bir eserdir.

*Mesnevi şeklinde aruz vezniyle 6645 beyit olarak yazılmıştır.

*Eserde 173 tane de dörtlük vardır.

*Eserde,toplum hayatındaki bozuklukları düzeltecek,insanı mutlu edecek yollar bulmak;bu yolları,devrin hükümdarına öğütler halinde göstermektir.

*Ahlak,dinin, önemi,devlet idaresi gibi konulara da değinilmiştir.

*Eserde dört sembolik şahsiyet yer alır.

*Hakaniye lehçesiyle yazılmıştır.

DİVAN-I LÜGATİ’T TÜRK

*11.yy’da (1072-1074) Kaşgarlı Mahmut tarafından yazılmıştır.

*Ebul Kasım Abdullah’a sunulmuştur.

*Türkçenin ilk sözlüğü ve dilbilgisi kitabıdır.

*7500 Türkçe kelimenin Arapça karşılığı verilmiştir.

*Türk dilini Araplara öğretmek amacıyla yazılmıştır.Bu nedenle Arapça olarak kaleme alınmıştır.

*Yazar Türkçe kelimelerin karşılıklarını ve bunu halk dilinden derlediği örneklerle delillendirmiştir.

*Türk boyları ve coğrafyası ile Türklerin örf ve gelenekleri üzerine önemli bilgiler vardır.

*Devrinin Türk dünyasını gösteren bir haritada vardır.

*Hakaniye lehçesi kullanılmıştır.

ATABET’ÜL HAKAYIK

*12.yyde ‘’Edip Ahmet Yükneki’’ tarafından kaleme alınmıştır.

*Eser Sipehsalar Mehmet Bey adlı birine sunulmuştur.

*Atabet’ül Hakayık ‘’hakikatler eşeği’’ anlamına gelir.

*Aruz vezniyle mesnevi tarzında yazılmıştır.

*Didaktik bir eserdir.

*Cömertlik,doğruluk,ilim gibi konular işlenmiştir.

*Eserde 46 beyit ve 101 dörtlükten meydana gelmiştir.

*Dörtlükler manilerdeki gibi aaxa şeklinde kafiyelenmiştir.

*Eserin dili biraz ağıdır.Arapça ve Farsça kelimelere rastlanır.

*Hakaniye lehçesiyle yazılmıştır.

DİVAN-I HİKMET

*12.yy’da Hoca Ahmet Yesevi tarafından yazılmıştır.

*Hikmet: Ahmet Yesevi’nin şiirlerine verdiği isimdir.

*Eserin dili sadedir.

*Eserin yazılma gayesi, halka İslamiyet’i hikmetli bir şekilde öğretmektir.

*Dörtlüklerle ve hece vezniyle yazılmıştır.

*Hakaniye lehçesi kullanılmıştır.

KİTAB-I DEDE KORKUT

*Destan dan halk hikayesine geçiş döneminin ürünüdür.

*12 hikayeden oluşur.

*Olağanüstü olaylarla gerçeğe uygun olaylar eserde iç içedir.

*Türklerin eski yaşam tarzları ile ilgili ayrıntılar yanında İslam dini ile ilgili özelliklerde vardır.

*Eserde geçen ‘’Dede Korkut’’meçhul bir halk ozanıdır.

*Hikayelerde oğuzların çevredeki boylar ile aralarındaki savaşlar ve kendi iç mücadeleleri yer alır.

*Hikayelerin konuları;aşk,yiğitlik gösterisi,karamanlık,boylar arasındaki savaştır.

*15. yy’da kaleme alınmıştır.

*Eserin yazarı belli değildir.

*Nazım ile nesir iç içedir.

*Hakaniye lehçesi kullanılmıştır.

Tür, edebiyat eserlerinin biçimlerine, konularına ve teknik özelliklerine göre ayrılmasıdır. Bunlar iki ana grupta incelenir: Yazı Türleri ve Şiir Türleri. 

YAZI TÜRLERİ

Yazı türleri, cümleler halinde ortaya konan, sözlerin belli kalıplar içine (ölçü, kafiye, nazım şekli) sıkıştırılmadığı anlatım türleridir. Bunların en önemlileri şunlardır:

ROMAN

Olmuş ya da olabilecek olayların anlatıldığı uzun yazılardır.

Roman belli bir olay etrafında gelişir ve olaylar ayrıntılarıyla anlatılır. Çoğu zaman şahıs kadrosu geniştir. Kişiler ayrıntılı olarak tanıtılır. Çevrenin tanıtımına özen gösterilir.

Temsil ettiği akıma göre romantik roman, realist roman, naturalist roman; konusuna göre aşk romanı, toplumsal roman, polisiye roman, macera romanı gibi isimler alır.

Türk edebiyatında Tanzimat’tan sonra görülür. İlk örneği Şemseddin Sami’nin Taaşşuk-ı Talat ve Fıtnat adlı romanıdır. Batı romanı ölçüsünde en başarılı romanları ise Halit Ziya Uşaklıgil yazmıştır. Namık Kemal, Mehmet Rauf, Reşat Nuri, Yakup Kadri, Peyami Safa diğer ünlü romancılarımızdır.

HİKAYE

Anlatımı bakımından romana benzeyen, ancak romandan daha kısa bir yazı türüdür.

Hikayede olaylar genellikle yüzeyseldir. Kişiler çoğu zaman hayatlarının belli bir anı içinde anlatılır. Genellikle kişilerin tek yönü üzerinde (çalışkanlık, titizlik, korkaklık v.s) durulur. Bu da romanla aynı dönemlerde oluşmaya başlamış ve özellikle Realizm döneminde önemli bir tür haline gelmiştir.

Türk edebiyatında yine Tanzimat’la görülmeye başlanan hikaye türünde Halit Ziya, Ömer Seyfettin, Memduh Şevket, Sait Faik önemli eserler vermişlerdir.

MASAL

Halk dilinde anlatılarak oluşan sözlü edebiyat ürünüdür. Bir yazar tarafından sonradan yazıya geçirilir.

Masallarda olaylar tamamen hayal ürünüdür. Yer ve zaman belli değildir. Kahramanlar insan üstü nitelikler gösterir. İyiler hep iyi, kötüler hep kötüdür. İyiler ödüllendirilir, kötüler cezalandırılır. Masallarda eğiticilik esastır. Çoğu kez evrensel konular işlenir. Dünya edebiyatında Kelile ve Dimne, Binbir Gece Masalları ünlüdür. Türk edebiyatında Keloğlan en tanınmış masal kahramanıdır. Eflatun Cem Güney masallarımızı derlemiş ve bir kitap halinde yayımlamıştır.

DENEME

Yazarın herhangi bir konudaki görüşlerini, kesin kurallara varmadan, kanıtlamaya kalkmadan, okuyucuyu inanmaya zorlamadan anlattığı yazı türüdür.

Deneme yazarı görüşlerini aktarırken samimi bir dil kullanır. Kendi içiyle konuşuyormuş gibi bir hava içindedir.

Deneme her konuda yazılabilir. Ancak daha çok tercih edilen konu her devrin, her ulusun insanını ilgilendiren, kalıcı, evrensel konulardır.

Ele alınan konu çoğu zaman derinleştirilerek anlatılır.

Denemenin ilk örneklerini Fransız yazar Montaigne vermiştir. Daha sonra İngiliz yazar Bacon türü geliştirmiştir.

Edebiyatımızda Cumhuriyet’ten sonra görülmeye başlanan bu türde Nurullah Ataç, Suut Kemal Yetkin, Sebahattin Eyüboğlu, Ahmet Haşim güzel örnekler vermişlerdir.

FIKRA

Yazarın gündelik olayları özel bir görüşle, güzel bir üslupla, hiç kanıtlama gereği duymadan yazdığı kısa günübirlik yazılardır. Bu tür yazıları nükteli hikayecikler biçimindeki Nasrettin Hoca fıkralarıyla karıştırmayalım.

Fıkra, bir gazete yazı türüdür. Gazetenin belli bir köşesinde genel bir başlıkla yazılan fıkralarda mesele kısaca incelenir ve mutlaka bir sonuca varılır. Daha çok alaylı bir dille, bazen eleştiri bazen sohbet tarzında yazılır. Okuyucuyla sohbet ediyormuş gibi bir hava hakimdir yazılarda.

Edebiyatımızda özellikle Ahmet Rasim fıkralarıyla tanınır. Daha sonra Ahmet Haşim, Refik Halit, Peyami Safa sayılabilir.

MAKALE

Yazarın herhangi bir konudaki görüşlerini, belli kanıtlar, belgeler, inandırıcı veriler kullanarak kanıtlamaya çalıştığı ve böylece okuyucuyu bilgilendirmeyi amaçladığı yazı türüdür. Makalede temel unsur düşüncedir.

Makale, gazete ile birlikte ortaya çıkmış bir gazete yazı türüdür. Bizde de ilk özel gazete olan Tercüman-ı Ahval gazetesinin çıkmasıyla görülür. İlk makale de aynı gazetede Şinasi tarafından yazılmıştır.

Makalede amaç bilgi aktarmak ya da görüşlerine okuyucuyu inandırmak olduğundan açık, anlaşılır, ciddi bir dil kullanılır. Seçilen konuya göre uzun da olabilir kısa da.

Makale her konuda yazılabilir. Bu konu günlük olabileceği gibi, felsefi, bilimsel, sanatsal da olabilir. Ama edebi makale elbette sanatla ilgili olanıdır.

Edebiyatımızda Tanzimat döneminden beri görülen makale türünde Namık Kemal, Hüseyin Cahit, Ziya Gökalp, Peyami Safa, Falih Rıfkı Atay, Halit Fahri Ozansoy, Yaşar Nabi ünlü birkaç isimdir.

ELEŞTİRİ

Bir sanatçının, bir sanat eserinin iyi ve kötü yanlarını ortaya koyarak onun gerçek değerini belirleyen yazılardır. Eleştiri yazarı – yani eleştirmen – eser hakkında okuyucuyu bilgilendirir; hem eserin yazarına hem okura yol gösterir.

İki tür eleştiri vardır: İzleminsel eleştiri ve Nesnel eleştiri.

İzlenimsel eleştiri, Anatole France’in ilkelerini belirlediği ve eleştirmenin bir eseri kendi zevk ölçülerini göz önüne alarak incelediği eleştiri türüdür. Bu tür eleştirilerde öznel yargılar çok olacağından günümüzde bu tür pek rağbet görmez.

Nesnel eleştiride ise her eserin değerlendirilmesinde kullanılabilecek belli ölçütler vardır. Eleştirmen mümkün olduğunca kişisel yargılarda bulunmaktan kaçınır. Bilimsel araştırmalardan yararlanarak, eseri ister beğensin ister beğenmesin, tarafsız bir gözle onun değerini ortaya koyar.

Avrupa’da Boielau, Saint Beuve, Taine, France eleştirileriyle tanınır.

Edebiyatımızda Hüseyin Cahit, Cenap Şehabettin, Ali Canip, Yakup Kadri, Nurullah Ataç, Mehmet Kaplan, Cemil Meriç, eleştiri alanında yazılar yazan ünlü birkaç isimdir.

GEZİ YAZISI

Gezilip görülen yerler hakkında yazılan yazılardır. Kişi gezi esnasında birçok yer görür, birçok insanla tanışır; bunları hafızada tutmak güç olacağından gezi esnasında not alınır ve gezi yazılarında bunlar hikaye edilir.

Gezi yazısında yazar daima gezdiği yerleri anlatmalı, uydurma, yanlış bilgiler vermemelidir. Gördüklerini okuyucunun daha iyi algılaması için, karşılaştırma yapar. Okur sanki o yerleri yazarla birlikte gezer gibi olur.

Eski edebiyatımızda gezi yazısına “seyahatname” denirdi. Bu alanda Evliya Çelebi’nin “Seyahatnamesi” ünlüdür.

Ancak asıl gezi yazarları Avrupa’ya açılma döneminde görülmeye başlanmış, gidilen Avrupa şehirleriyle ilgili yazılar yazılmıştır. Namık Kemal, Ziya Paşa bunların başında gelir.

Gezi yazılarını kitaplaştıran yazarlarımız da vardır. Ahmet Mithat Efendi, Avrupa’da bir Cevelan; Cenap Şehabettin, Hac Yolunda, Avrupa Mektupları; Ahmet Haşim, Frankfurt Seyahatnamesi; Reşat Nuri, Anadolu Notları; Falih Rıfkı, Denizaşırı, Zeytindağı, Taymis kıyıları bunlardan bazılarıdır.

ANI

Bir yazarın kendisinin yaşadığı ya da tanık olduğu olayları sanat değeri taşıyan bir üslupla anlattığı yazılardır. Yazarın kendini okura açtığı bir tür olduğundan içtendir ve bu yönüyle çok tutulur.

Anılar belli bir dönemin yorumlandığı yazılar olduğundan tarihi bir belge özelliği de gösterir. Ancak bu, bilimsel olamaz; çünkü yazarın olaylara kişisel bakışı söz konusudur.

Üslup yönüyle gezi yazısına benzerse de, yazarın dış dünyadan çok kendinden söz etmesi anıyı belli eder. Zaten eski edebiyatımızda anı, gezi yazısı hatta tarih iç içedir.

Özellikle Tanzimat’la başlayan anı türündeki yazılar Cumhuriyet döneminde önemli bir tür olmuştur. Anılarını kitaplaştıran yazarlarımız da vardır. Namık Kemal, Magosa Mektupları; Ziya Paşa, Defter-i Amal; Ahmet Rasim, Şehir Mektupları; Halit Ziya, Kırk Yıl, Saray ve Ötesi; Hüseyin Cahit, Edebi Hatıralar; Falih Rıfkı, Çankaya adlı eserlerinde anılarını anlatmışlardır.

BİYOGRAFİ

Bir kişinin hayatının anlatıldığı yazılardır. Bunlarda amaç o kişiyi tüm yönleriyle (hayatı, eserleri, kişiliği, görüşleri vs.) tanıtmaktır.

Biyografi açık, sade bir dille, anlatılan kişinin devrini, çevresini dikkate alarak yazılır.

Divan edebiyatında şairleri anlatan bu tür eserlere “Tezkire” denirdi. Türk edebiyatında bunun ilk örneğini Ali Şir Nevai vermiştir.

Yazar eğer kendi hayatını anlatmışsa yazıya otobiyografi denir. Çoğu zaman bunlarda sanatçı kendiyle beraber aile büyüklerinden çevreden, aile içi durumlarından da söz eder.

Otobiyografiler üslup yönüyle anıya benzer; ancak anı otobiyografi içinde bir bölüm sayılabilir. Yani otobiyografi daha uzun bir dönemi içine alır.

MEKTUP

Genel anlamda kişinin bir haberi, olayı, arzuyu bir başkasına anlattığı yazılardır. Özel mektup, iş mektubu, edebi mektup türleri vardır. Bunlar içinde bizi edebi mektup ilgilendiriyor.

Bu tür mektuplar açık olarak bir gazetede ya da dergide yayımlanır. Yazar birine hitaben herhangi bir konudaki görüşlerini, duygularını anlatır. Ancak asıl amacı bunları herkese duyurmaktır.

Mektup, Divan edebiyatında da kullanılmıştır. Fuzûli’nin “Şikayetname” adlı eseri bu türdendir. Tanzimat’tan sonra ise gazetelerde yayımlanan birçok açık mektup görülür.

Bazı yazarlar mektuplardan oluşan romanlar da yazmışlardır. Halide Edip’in “Handan” romanı bunlardan biridir.

SOHBET

Bir konunun fazla derinleştirilmeden, biriyle konuşuyormuş gibi anlatıldığı fikir yazılarıdır. Sohbet yazılarında herkesi ilgilendirecek konular seçilir. Cümleler çoğu zaman konuşmadaki gibi devriktir. Yazar sorulu cevaplı cümlelerle, konuşuyormuş hissi verir.

Üslup olarak fıkraya benzerse de gazete yazı türü olmaması, az sözle çok şey anlatmayı amaçlamaması, dışa dönük olması onu fıkradan ayırır.

Edebiyatımızda Ahmet Rasim, Şevket Rado sohbet türüne özel bir önem vermişlerdir.

GÜNLÜK

Ne gün yazıldığını belirtmek için tarih atılan, çoğu zaman her günün sonunda o gün olup bitenin, sıcağı sıcağına anlatıldığı, olaylarla ilgili yorumlar, değerlendirmeler yapıldığı yazılardır bunlar.

Her gün yazıldığı için kısa olan bu yazılar, yazarının hayatından izler verdiğinden içten ve sevecendir.

Oktay Akbal, Suut Kemal Yetkin, Seyit Kemal Karaalioğlu’nun günlükleri kitap halinde yayımlanmıştır.

ŞİİR TÜRLERİ

Her şiirin belli bir konusu, üslubu vardır. Kimi aşk, ayrılık konusunu işler, kimi okura bir bilgiyi özlü bir şekilde verir. Kimi birini eleştirir vs. İşte şiirlerin bunlara göre sınıflandırılması şiir türlerini ortaya koyar. Bunlar Yunanca’daki adlarıyla adlandırılır: Lirik, Epik, Didaktik, Pastoral, Satirik, Dramatik. Tanzimat’tan sonra oluşan bu adlandırmadan önce Türk şiiri, nazım şekillerine göre sınıflandırılırdı: Gazel, Kaside, Şarkı, Koşma, Destan, Varsağı vs.

Şimdi şiir türlerini açıklayalım.

LİRİK ŞİİR

Aşk, ayrılık, hasret, özlem konularını işleyen duygusal şiirlerdir. Okurun duygularına, kalbine seslenir. Eskiden Yunanlılarda “lir” denen sazlarla söylendiğinden bu adı almıştır. Tanzimat döneminde de bir saz adı olan “rebab” dan dolayı bu tür şiirlere rebabi denmiştir. Divan edebiyatında gazel, şarkı; Halk edebiyatında güzelleme türündeki koşma, semai lirik şiire girer.

EPİK ŞİİR

Destansı özellikler gösteren şiirlerdir. Kahramanlık, savaş, yiğitlik, konuları işlenir. Okuyanda coşku, yiğitlik duygusu, savaşma arzusu uyandırır. Daha çok, uzun olarak söylenir. Divan edebiyatında kasideler, Halk edebiyatında koçaklama, destan, varsağı türleri de epik özellik gösterir. Tarihimizde birçok şanlı zaferler yaşadığımızdan, epik şiir yönüyle bir hayli zengin bir edebiyatımız vardır.

DİDAKTİK ŞİİR

Bir düşünceyi, bir bilgiyi aktarmak amacıyla yazılan şiirlerdir. Bunlar okurun aklına seslenir. Duygu yönü az olduğundan kuru bir anlatımı vardır. Kafiye ve ölçülerinden dolayı akılda kolay kaldığından, bilgiler bu yolla verilir. Manzum hikayeler, fabller hep didaktik özellik gösterir.

PASTORAL ŞİİR

Doğa güzelliklerini , çobanların doğadaki yaşayışlarını anlatan şiirlerdir. Doğaya karşı bir sevgi bir imrenme söz konusudur bunlarda. Eğer şair doğa karşısındaki duygulanmasını anlatıyorsa “idil”, bir çobanla karşılıklı konuşuyormuş gibi anlatırsa eglog adını alır.

SATİRİK ŞİİR

Eleştirici bir anlatımı olan şiirlerdir. Bir kişi, olay, durum iğneleyici sözlerle, alaylı ifadelerle eleştirilir. Bunlarda didaktik özellikler de görüldüğünden, didaktik şiir içinde de incelenebilir. Ancak açık bir eleştiri olduğundan ayrı bir sınıfa alınması daha doğrudur. Bu tür şiirlere Divan edebiyatında hiciv, Halk edebiyatında taşlama yeni edebiyatımızda ise yergi adı verilir.

DRAMATİK ŞİİR

Tiyatroda kullanılan bir şiir türüdür.Eski Yunan edebiyatında oyuncuların sahnede söyleyecekleri sözler şiir haline getirilir ve onlara ezberletilirdi. Bu durum dram tiyatro türünün (19.yy) çıkışına kadar sürer. Bundan sonra tiyatro metinleri düzyazıyla yazılmaya başlanır.

Dramatik şiir harekete çevrilebilen şiir türüdür. Başlangıçta trajedi ve komedi olmak üzere iki tür olan bu şiir türü dramın eklenmesiyle üç türe çıkmıştır.

Bizde dramatik şiir türüne örnek verilmemiştir. Çünkü bizim Batı’ya açıldığımız dönemde (Tanzimat) Batı’da da bu tür şiirler yazılmıyordu; nesir kullanılıyordu tiyatroda. Bizim tiyatrocularımız da tiyatro eserlerini bundan dolayı nesirle yazmışlardır. Ancak nadirde olsa nazımla tiyatro yazan da olmuştur. Abdülhak Hamit Tarhan gibi…

Şimdi bunları ayrı ayrı görelim.

TRAJEDİ

Seyircide korku ve acıma hislerini uyandırarak onu kötü duygularından arındırmayı amaçlayan tiyatro türüdür. Sıkı kuralları vardır. Özelliklerinden bazılarını şöyle sıralayabiliriz.

1. Konusunu seçkin kimselerin hayatından ya da mitolojiden yani tanrılar arasındaki ilişkilerden seçer.
2. Kahramanları tanrılar ya da soylu kimselerdir. İnsan müsveddesi sayılan sıradan insanlara yer verilmez.
3. İşlenmiş, kusursuz bir üslubu vardır; kaba sayılan sözlere yer verilmez.
4. Çirkin olaylar (cinayet, kavga vs.) seyircinin gözü önünde gerçekleştirilmez.
5. Üç birlik kuralına uyar. Bu, yer, zaman ve olay birliğidir. Yani oyun hep aynı yerde aynı dekorla oynanmalı, olay bir günlük zaman dilimi içinde geçecek izlenimi vermeli, (Bu yüzden oyun olayın sonundan seçilir; önceki olaylar koro tarafından anlatılırdı.) aynı ana olay etrafında geçmelidir.

En ünlü trajedi yazarları; Eski Yunan’da Aiskhylos, Eurupides, Sophokles; Klasik Fransız edebiyatında Corneille ve Racine’dir.

KOMEDİ

İnsanları güldürerek eğitmeyi amaçlayan tiyatro türüdür. Her gülünç şeyin altında ders alınacak acı bir gerçeğin olduğuna inanılır. Özelliklerini şöyle sıralayabiliriz.

1. Konusunu günlük hayattan, sosyal olaylardan seçer.
2. Kahramanları sıradan insanlar, eğitim görmemiş ya da sonradan görme kişilerdir.
3. Üslupta kusursuzluk aranmaz, kaba sayılan hatta küfürlü sözlere yer verilir.
4. Çirkin, kaba olaylar seyircinin gözü önünde işlenir.
5. Üç birlik kuralına uyar.

İnsan karakterinin gülünç ve eksik yanlarını anlatanlara karakter komedyası, toplumun gülünçlüklerini anlatanlara töre komedyası, olayların merak uyandıracak şekilde işlendiği eserlere entrika komedyası adı verilir.

Komedi türü 17. yüzyıldan sonra düzyazıyla yazılmaya başlanmıştır.

En ünlü komedi yazarları eski Yunan’da Aristophanes, Klasik Fransız edebiyatında Moliére’dir.

DRAM

19. yüzyılda trajedinin sıkı kurallarını yıkmak amacıyla meydana getirilen tiyatro türüdür. Özelliklerini şöyle sıralayabiliriz.

1. Konusunu günlük hayattan ya da tarihin herhangi bir devrinden seçebilir.
2. Hem acıklı hem komik olaylar aynı oyunda iç içe bulunur.
3. Kahramanlar hem soylulardan hem sıradan insanlar arasından seçilir.
4. Üç birlik kuralına uymak zorunda değildir.
5. Her tür olay seyircinin karşısında gerçekleştirilebilir.
6. Şiir, düzyazı karışık halde bulunur.

En ünlü dram yazarları: İngiliz yazar Shakespeare dramın ilk ürünlerini vermiştir. Ancak bu türün özelliklerini Victor Hugo belirlemiştir. Schiller, Geothe diğer ünlü dram yazarlarıdır.

Türk edebiyatında batılı anlamda sahne tiyatrosu Tanzimat’tan sonra görülür. Bundan önce Halk arasında yüzyıllar boyu sürmüş seyirlik oyunlar vardı. Ortaoyunu, meddah, Karagöz ile Hacivat bunların başlıcalarıdır. Bunların özelliklerini ileride anlatacağız.

ŞİİR BİLGİSİ

Şiir, gerek içerik gerekse söyleyiş bakımından özgün, etkilemeye, duygulandırmaya yönelik bir söz sanatı ürünüdür. Şiirin söz dizimi düzyazının söz diziminden farklıdır. Bu dizim, dilin kurallarına göre olmaktan çok ahenge göre düzenlenir.

Şiir bir nazımdır; yani dizme, düzene koymadır. Bu dizmenin de belli öğeleri vardır. Bunlar ölçü, kafiye, redif, gibi her biri kendine göre bir düzen ifade eden öğelerdir. Bunları şu şekilde inceleyebiliriz.

ÖLÇÜ

Şiirde, hecelerin sayılarına ya da, heceyi oluşturan seslerin uzunluk kısalıklarına göre bir düzen oluşturulur. Bu düzene de ölçü denir. Edebiyatımızda iki tür ölçü kullanılmıştır: Hece ölçüsü ve Aruz ölçüsü.

HECE ÖLÇÜSÜ

Şiirde dizeleri oluşturan sözcüklerin hece sayılarının eşitliğine dayanan ölçüdür. Birinci dizede kaç hece varsa şiirin tüm dizelerinde de aynı sayıda hecenin kullanılması gerekir.

Hece ölçüsüyle yazılmış dizeler okunurken belli yerlerde durulduğu, dizenin bölümlere ayrıldığı görülür. Okunurken durulan bu yerlere durak denir. Çoğu zaman şiirin tamamındaki duraklar da aynı sayıda heceler halinde bölünür. Durak hiçbir zaman bir sözcüğün ortasına gelmez, her zaman sonuna gelir.

Hece ölçüsü Türk şiirinin en eski, ulusal ölçüsüdür. Bilinen en eski şiirlerden başlayıp hiç kesintiye uğramadan ve her çağda yeni güzellikler, zenginlikler kazanarak günümüze kadar gelmiştir.

En çok kullanılan hece kalıpları 7’li, 8’li ve 11’li ölçülerdir.

ARUZ ÖLÇÜSÜ

Dizelerdeki hecelerin uzunluk ve kısalığına göre , açık (ünlüyle bitmesi) ya da kapalı (ünsüzle bitmesi) oluşuna göre düzenlenmesidir.

Birinci dizedeki hecelerin özellikleri, ikinci dizedeki hecelerde de sırasıyla aynıdır.

Aruz ölçüsünün belli kalıpları vardır. Bu kalıplar kısa hecelerin nokta (.), uzun hecelerin çizgiyle (—) gösterilmesiyle düzenlenir.

Hecelerin özelliklerinin gösterildiği bu işaretlerin adlandırıldığı kalıplar vardır.

mef û lü me fâ î lü me fâ î lü fe û lün

Sorularda aruz vezninin yapısıyla ilgili herhangi bir soru sorulmuyor. Bu nedenle fazla ayrıntıya girmeyelim.

Aruz ölçüsü Türk edebiyatına, Türklerin İslamiyet’i kabul etmesinden sonra Arap va Fars edebiyatlarından girmiştir. Bu ölçüyle yazılan elimizdeki en eski eser Kutadgu Bilig’dir.

Divan edebiyatında en güzel şekilde kullanılan aruz ölçüsü, Tanzimat, Servet-i Fünun ve Fecr-i Ati topluluğundaki sanatçılar tarafından da kullanılmıştır.

Türk dilinin ses yapısı aruz ölçüsüne pek uygun değildir. Çünkü Türkçede aruzun temelini oluşturan uzun ünlü yoktur. Bu nedenle aruzun Türkçeye uygulanmasında birçok hata, zorlamalar görülür. Bunlardan birkaçını açıklayalım.

İmale

Aruz kalıbına uydurmak için kısa hecenin uzun sayılmasıdır.

Zihaf

İmalenin tersidir. Yani kalıba uydurmak için, Arapça, Farsça sözcüklerdeki uzun heceleri kısa saymaktır.

Ulama

Divan şiirinde en zok kullanılan ses unsurlarından biri de ulamadır. Ulama yapılan yerlerde ulanan sözcüklerdeki heceler, tek bir sözcükmüş gibi ayrılır. Elbette bu bir kusur sayılmaz.

KAFİYE (UYAK)

Şiirde dize sonlarında kullanılan aynı ya da benzer seslere kafiye denir. Benzer seslerin sayısına göre dört grupta incelenir.

Yarım Kafiye

Dize sonlarında tek ses benzeşiyorsa yarım kafiye oluşur.

Yandırdın gönlümü aldın keman kaş

Gösterdin zülfünü, eyledin bir hoş

dizelerinde, sonda bulunan “kaş” ve “hoş” sözcüklerinin sonundaki “ş” sesleri, yani tek ses benzeşiyor; öyleyse burada yarım kafiye vardır.

Tam Kafiye

Dize sonlarında iki ses benzeşiyorsa, tam kafiye kullanılmıştır.

Ürperme veren hayale sık sık

Her bir kapıdan giren karanlık

Çok belli ayak sesinden artık

dizelerinin sonunda kullanılan altı çizili “ık” sesleri, iki sesten oluştuğundan tam kafiye oluşturmuştur.

Bazen dize sonunda uzun okunan tek ünlü benzerliği olabilir. Arapça ve Farsça sözcüklerde görülen uzun ünlüler iki ses değeri taşır. Yani tam kafiye oluşturur.

Bir mısra işittim yine ey şah-ı dilarâ

Bir hoşça da bilmem ne demek istedi ammâ

dizelerinde altı çizili “â” sesi iki ses değeri taşıdığından beyitte tam kafiye kullanılmıştır.

Sakin koyu, şen cepheli kasrıyla Küçüksu

Ardında yatan semtinin ormanları kuytu

dizelerinde ise dize sonlarındaki “u” sesleri uzun olmadığından yani tek ses değeri taşıdığından dizelerde yarım kafiye vardır.

Zengin Kafiye

İkiden fazla ses benzerliğine dayanan kafiyedir.

Her tarafta yükseklik, her tarafta ıssızlık

Yalnız, arabacının dudağında bir ıslık

dizelerinde dize sonlarındaki “lık” sesleri ikiden fazla olduğundan, zengin kafiye oluşturmuştur.

Bazı dizelerde dizelerden birinin sonundaki sözcüğün tamamı diğerinin sonundaki sözcüğün sesleri arasında bulunabilir. Buna tunç kafiye denir. Tunç kafiye zengin kafiyenin bir çeşididir.

Ay geçer yıl geçer uzarsa ara

Giyin kara libas yaslan duvara

dizelerinde birinci dizenin sonundaki “ara” sözü, ikinci dizenin sonundaki “duvara” sözünün sesleri içindedir; yani tunç kafiye oluşturmuştur.

Cinaslı Kafiye

Yazılışları aynı, anlamları arasında hiçbir ilgi bulunmayan sözcüklerin dize sonlarında kullanılmasıyla oluşan kafiyedir.

Dönülmez akşamın ufkundayız, vakit çok geç

Bu son fasıldır ey ömrüm, nasıl geçersen geç

dizelerinde sonda bulunan “geç” sözcüklerinin sesleri aynıdır. Ancak birincisi “erken” sözünün karşıtı, diğeri ise “geçmek” fiilinin emir çekimidir. Dolayısıyla anlamları arasında hiçbir ilgi yoktur; cinaslı kafiye oluşturmuştur.

REDİF

Dize sonlarında aynı sözcüklerin ya da aynı ses ve görevdeki eklerin kullanılmasıyla oluşur. Bu, daima kafiyeden sonra gelir. Hatta bazen dize sonunda kafiye hiç bulunmaz, ses benzerliği redifle sağlanır.

Bu ıslıkla uzayan, dönen, kıvrılan yollar

Uykuya varmış gibi görünen yılan yollar

dizelerinde “yollar” sözü iki dizede de kullanılmış; dolayısıyla redif olmuştur. Ondan önceki “kıvrılan” ve “yılan” sözcüklerindeki “ılan” sesleri ortak olduğundan zengin kafiye oluşmuştur.

Ey köyleri hududa bağlayan yaslı yollar

Dönmeyen yolculara ağlayan yaslı yollar

dizelerinde “yaslı yollar” sözcükleri aynı olduğundan rediftir “bağlayan” ve “ağlayan” sözcüklerinde ise “bağla-“, “ağla-” sözcüklerindeki “-an” ekleri sıfat-fiildir. Hem sesleri hem görevleri aynı olan bu ekler, “y” kaynaştırma harfleriyle beraber redif olur.

Bazen dize sonlarındaki eklerin sesleri aynı, görevleri farklı olabilir; bunlar redif sanılmamalıdır.

Bir noktada birleşmiş vatanın dört bucağı

Gurbet çeken gönüller kuşatmıştı ocağı

dizelerinin sonundaki “bucağı” ve “ocağı” sözcüklerindeki “ı” eklerinin görevleri farklıdır. Birincide iyelik eki olan bu ek diğerinde hal ekidir, dolayısıyla redif oluşturmamıştır, “cağı” sesleri zengin kafiye oluşturmuştur.

KAFİYE ÖRGÜSÜ

Dörtlüklerde birbiriyle kafiyeli dizeler değişik şekillerde dizilir. Bu dizilişe kafiye örgüsü denir. Üç grupta incelenir.

1. Çapraz Kafiye

Dörtlüğün birinciyle üçüncü, ikinciyle dördüncü dizelerinin kendi arasında kafiyeli olmasıdır. Aşağıdaki şiirin birbiriyle kafiyeli dizelerini aynı sembolle gösterirsek daha kolay anlaşılır:

Görüldüğü gibi dörtlükte birinci dizeyle üçüncü dize, ikinci dizeyle dördüncü dize kafiyelidir. Bu, çapraz kafiye düzeni demektir.

2. Düz Kafiye

Dörtlüğün birinci dizesiyle ikinci, üçüncü dizesiyle dördüncü dizelerinin kendi arasında kafiyeli olmasıdır.

3. Sarma Kafiye

Dörtlüğün birinciyle dördüncü, ikinciyle üçüncü dizelerinin kafiyeli olmasıdır.

Bu tür bir kafiyelenme Halk şiiri ve Divan şiirinde görülmez Halk şiirinde koşma tipi kafiye, mani tipi kafiye gibi kafiye örgüleri vardır. Divan şiirinde ise gazel, mesnevi, rübai tipi kafiyelenme görülür.

İslami Türk edebiyatı ile Batı Türk edebiyatı arasında geçiş dönemi olan “Hazırlık Dönemi”ni de hesaba katarsak sanatçıların getirdikleri yenilikler ve sanat anlayışları bakımından Tanzimat edebiyatı üç dönemde incelenebilir:

Hazırlık Dönemi (1839-1860)

Osmanlı aydınlarının Batı kültürünü, edebiyatını tanıma ve tanıtma çabalarına başladığı dönemdir.

Bu dönem Batı’dan, özellikle Fransız edebiyatından, bazı şiir, hikaye ve roman çevirilerinin yapıldığı bir geçiş dönemidir.

İlk çeviri roman, Yusuf Kamil Paşa’nın Fenelon’dan çevirdiği “Tercüme-i Telemak”tır.

İlk şiir çevirileri ise Şinasi ve Ethem Paşa’nın J.J. Rousseau, V. Hugo, Lamaritine gibi Fransız şairlerden yaptıkları çevirilerdir.

İlk Türk gazetesi olan ve devlet eliyle çıkarılan Takvim-i Vekayi bu dönemde de yayını sürdürür.

Yine bu dönemde yarı resmi bir gazete olan Ceride-i Havadis’le (1840) tıpçıların çıkardığı Vakayi-i Tıbbiye (1850) yayın hayatına başlamıştır.

Osmanlıcadan sonra Fransızca en önemli edebi dil konumuna gelir.

Elçiliklerde tutulan “Seferatname” adlı günlükler, Batı kültürünün tanınmasına yardımcı olur.

Bu dönem; toplum, siyaset ve sanat yönünden Tanzi-mat edebiyatının oluşmasına elverişli bir dönemdir.

I. DÖNEM TANZİMAT EDEBİYATI (1860-1878)

1860’ta Şinasi ve Âgah Efendi’nin birlikte çıkardıkları ilk özel Türk gazetesi olan Tercüman-ı Ahval ile Tanzimat edebiyatı fiilen başlamış olur.

Bu dönemde yetişen sanatçıların çoğu (Şinasi, Ziya Paşa, Namık Kemal) Fransız düşünür ve yazarlarından Montesquieu, Voltaire, J.J. Rousseau’nun etkisinde kalmıştır.

Bu dönemin yazar ve şairleri Divan edebiyatı geleneğiyle yetişmiş; ancak bu geleneği değiştirerek yeni bir edebiyat anlayışını yerleştirmeye çalışmışlar, fakat eskiye bağlılıktan kurtulamamışlardır. Özellikle şekil yönünden Divan şiiri geleneğine bağlı kalmışlardır.

Eserlerinde; vatan, millet, eşitlik, özgürlük, hak, adalet, meşrutiyet gibi, o döneme gelinceye kadar sözü edilmeyen kavramları yaymaya çalışmışlardır.

“Sanat toplum içindir.” ilkesi bilinçli olarak benimsenmiştir.

Dilde sadeleşme savunulmuş, ama uygulanamamıştır.

Aynı şekilde hece vezni ve halk edebiyatı da yalnız savunulmakla yetinilmiştir.

Batı edebiyatından makale, deneme, fıkra, eleştiri, roman, hikaye, tiyatro, anı gibi edebi türler edebiyatı-mıza bu dönemde girmiştir.

Şiirde eski şekiller içinde yeni konuların işlenmesiyle içerik ön plana çıkmıştır. Yani şiir, fikirleri aktarmak için kullanılan bir araç durumundadır.

Bu dönemde yazılan romanlar teknik açıdan zayıftır.

Hastalıklı oluş, intihar, kölelik ve cariyelik romanda sık sık işlenen konulardır.

Noktalama işaretleri ilk defa bu dönemde kullanılmıştır.

Romantizm akımının özellikleri bu dönem sanatçılarının eserlerinde görülür.

Bu dönem sanatçıları; Şinasi, Ziya Paşa, Namık Kemal, Şemsettin Sami, A. Mithat Efendi, A. Vefik Paşa, Ali Bey, A. Cevdet Paşa ve Ali Suavi’dir. (Bu sanatçıların hemen hepsi gazetecilik yapmış, bir kısmı siyasi mücadeleler içinde bulunmuş, devlette önemli vazifeler üstlenmiş kişilerdir.)

II. DÖNEM TANZİMAT EDEBİYATI (1878-1896)

Bu dönem sanatçıları II. Abdülhamit’in baskılı yönetiminden dolayı “sanat, sanat içindir.” ilkesini benimse-mişler, sosyal konulardan ve ideolojilerden uzak durmuşlardır.

Batı edebiyatının örnekleri başarıyla ortaya konul-muştur.

Bu dönemde yazılan eserlerin dili oldukça ağırdır.

Divan edebiyatına karşı Batı edebiyatı savunulmuştur.

Bu dönemde şiir, biçim yönünden Divan şiiri etkisinden kurtulmuştur. Abdülhak Hamit Tarhan şiirleriyle bu yeniliğin öncüsü olmuştur.

Romanda realizmin şiirde ise romantizmin izleri görülür.

Kölelik ve cariyelik bu dönemdeki romanlarda işlenen konulardır.

Şiirin konusu genişlemiştir. Hayatta güzel olan her şeyin şiire konu olabileceği görüşü esastır.

Bu dönem şiirlerinde ölüm, yokluk, hiçlik, düş kırıklıkları, tabiat, aşk gibi konular işlenmiştir.

Bu dönemin başlıca sanatçıları A. Hamit Tarhan, R. Mahmut Ekrem, S. Paşazade Sezai, Nabizade Nazım’dır. Bu dönemde olup da yeniliklerin karşısında olan sanatçı da Muallim Naci’dir.

TANZİMAT’TA ŞİİRİN ÖZELLLİKLERİ VE İKİ DÖNEMİN KARŞILAŞTIRILMASI

I. ve II. dönem şairleri, Divan şiiri geleneğine bağlı kalmışlardır.

I. Dönem şairleri vatan, millet, özgürlük, adalet gibi toplumsal konulara yönelmişler; II. Dönem şairleri tabiat, aşk, ölüm gibi kişisel konulara önem vermişlerdir.

I. dönem şairleri “sanat, toplum içindir.” ilkesini, II. dönem şairleri “sanat, sanat içindir.” ilkesini benimsemişlerdir.

I. dönem şairleri dilde sadeleşmeyi savunmuşlardır, ancak uygulayamamışlardır, II. dönem şairleri ise dili iyice ağırlaştırmışlardır.

Her iki dönemin şairleri Romantizm’in etkisinde kalmıştır.

Şiirde parça güzelliği bırakılmış, konu birliğine ve bütün güzelliğine önem verilmiştir.

Şiirde sanatlı söyleyiş esas maksat olmaktan çıkarılmıştır.

TANZİMAT’TA HİKAYE ve ROMAN

Türk edebiyatında önceleri bulunmayan Batılı anlamda hikaye ve romanın ilk örnekleri bu dönemde görülmeye başlandı. Eski edebiyatımızdaki halk hikayeleri, masallar, mesneviler bu türlerin yerini tutmakta idi.

Roman ve hikaye türündeki ilk örnekler Batılı yazarlardan esinlenerek verilmiştir.

İlk roman çevirisi Yusuf Kamil Paşa’nın Fenelon’dan çevirdiği “Tercüme-i Telemak”tır. Bunu; Sefiller, Robinson Kruzoe, Monte Kristo, Paul ve Virgine, gibi roman çevirileri izlemiştir.

Türk edebiyatında ilk yerli roman Şemsettin Sami’nin “Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat” adlı eseridir. Ancak bu eser roman tekniği bakımından kusurludur. Sanat değeri taşıyan ilk roman Namık Kemal’in İntibah adlı eseridir.

Tanzimatın I. döneminde hikaye türü pek ilgi görme-miştir. Ahmet Mithat Efendi’nin “Kıssadan Hisse” ve “Letâif-i Rivayet” serisi bu türün ilk örnekleridir. II. dönemde Sami Paşazade tarafından bu türün örnekleri verilmiştir.

TANZİMAT’TA HİKAYE ve ROMAN ÖZELLİKLERİ

İşlenen konular, günlük olaylardan ya da tarihten alınmış, gerçeğe uygun konulardır.

Olayların akışında ve sonuca bağlanmasında rastlan-tılara çokça yer verilmiştir.

Yazarlar okuyucuyu bilgilendirmek için olayların akışını kesip bilgiler, öğütler vermişlerdir.

Yazarlar, kişiliklerini eserlerine yansıtmışlardır.

Canlandırılan kahramanlar tek yönlüdür, iyiler bütü-nüyle iyi kötüler bütünüyle kötüdür.

Olayların sonunda iyiler ödüllendirilmiş, kötüler cezalandırılmıştır.

Kişiler çoğu kez bir görüşte aşık olurlar.

Ahmet Mithat, Nabizade Nazım gibi halka seslenen yazarların dili sade; Namık Kemal gibi aydınlara seslenen yazarların dili ağırdır.

Birinci dönem yazarları Romantizm’in, II. dönem yazarlarında Realizm’in etkileri görülür.

TANZİMAT’TA TİYATRO

Tanzimat dönemine kadar, tiyatro alanında geleneksel halk tiyatrosu dışında bir faaliyet görülmez. Batılı anlamda ilk tiyatro eseri Şinasi’nin “Şair Evlenmesi” adlı eseridir. Yazar bu eserde görücü usulüyle evlenmeyi eleştirir. Şinasi bu piyeste meddah geleneğinden de yararlanır. Güldürüler söylenenlerin ters anlaşılması üzerine kurulmuştur. Eserde konuşma dili kullanılmıştır.

Tiyatro halkı eğitmek için bir vasıta olarak kullanılmıştır. Bu maksatla konularını toplum hayatından, gelenek-lerinden ya da tarihten almışlardır.

Tanzimat dönemi tiyatro yazarları, eserlerini sahnelemekten çok, okumak için yazmışlardır. Hatta II. dönem sanatçılarından A. Hamit Tarhan, tiyatro eserlerini sadece okumak için yazmıştır.

Tanzimatçılara göre tiyatro, bir eğlence olduğu kadar bir eğitim aracıdır da. Bu yüzden tiyatro eserlerinde diğer türlere göre daha anlaşılır bir dil kullanılmıştır. Fakat bu dil ikinci dönemde giderek ağırlaşmıştır.

TANZİMAT’TA GAZETİCİLİK

Tanzimat sanatçılarının hemen hemen hepsi gazetecilikle uğraşmış, edebiyat yazılarını gazete-lerde yayımlamış kişilerdir. Bu dönemde gazete ile edebiyat iç içedir. Tanzimat döneminde, gazete vasıtasıyla makale, fıkra, eleştiri, anı gibi yazı türleri edebiyatımıza kazandırılmıştır.

Tanzimat Döneminde Çıkan Gazeteler

1.Takvim-i Vekayi (İlk Resmi Gazete-1831)

2.Ceride-i Havadis (Yarı Resmi Gazete-1840)

3.Tercüman-ı Ahval (1860-İlk Edebi ve Özel Gazete-Şinasi ve Âgah Efendi)

4.Tasvir-i Efkar (1862-Şinasi)

5.Muhbir (1866-Ali Suavi)

6.Hürriyet (1868-Ziya Paşa ve Namık Kemal)

Bu gazeteleri N. Kemal’in “İbret”, A. Mithat Efendi’ nin “Devir”, “Bedir”, “Tercüman-ı Hakikat”, Şemsettin Sami’nin “Sabah”, “Tercüman-ı Şark” adlı gazeteleri izler.

TANZİMATIN I. DÖNEM SANATÇILARI

ŞİNASİ (1826-1871)

Tanzimat edebiyatının öncü ve yenilikçi şairi, yazarı ve düşünürüdür.

İlk özel gazete (Tercüman-ı Ahval), ilk makale (Mukaddime), ilk tiyatro eseri (Şair Evlenmesi), ilk şiir çevirileri, ilk dil çalışmaları ona aittir. İlk kez noktalama işaretlerini de o kullanmıştır.

Şiirde şekil olarak Divan edebiyatı geleneğine bağlı olmasına rağmen içerikte değişiklikler yapmış, eski şekillerle yeni kavramları anlatmıştır.

Yazıyı süsten ve sanattan kurtararak düşünceyi ön plana çıkarmıştır. Böylece dilde sadeleşme hareke-tine öncülük etmiştir.

Nesirlerinde dil sadedir. Şiirlerinde aruz veznini kullanmıştır ve dil pek sade değildir.

Klasisizmden etkilenmiştir.

La Fontaine’den Fabl’lar tercüme etmiştir.

Tanzimat Fermanını ilan eden Mustafa Reşit Paşa için yazdığı iki kaside oldukça önemlidir. Bu kasidelerdeki övgüler Divan edebiyatından daha ileridir.

Eserleri: 

Durub-u Emsal-i Osmaniye (1863) : Osmanlı atasözlerini derlediği bir kitaptır.

Şair Evlenmesi (1860) : Türk edebiyatında batı tarzında yazılan ilk tiyatro eseridir. Eser tek perdelik bir töre komedisidir. Konusu, birbirini görmeden görücü usulü ile evlenme adetidir. Batı tesiri altında fakat yerli malzeme ile işlenmiş milli bir tiyatrodur. Kahramanları halktan seçilmiştir. Sevgilisi yerine onun için çirkin ablası ile evlendirilen Müştak Bey’in başına gelenler anlatılır.

Tercüme-i Manzume (1869) : Fransızcadan Türkçeye ilk şiir çevirileri sayılır.

Müntehabat-ı Eş’ar (1862) : Şinasi’nin kendi şiirlerini topladığı bir eserdir.

Müntehabat-ı Tasvir-i Efkar (1885) : Makalelerin yer aldığı üç ciltlik bir eserdir.

Tercüman-ı Ahval ve Tasvir-i Efkar : Şinasi’nin çıkarmış olduğu gazetelerdir.

ZİYA PAŞA (1825-1880)

Tanzimat’ın eski ile yeni arasında yalpalayan aydınıdır.

“Şiir ve İnşa” adlı makalesinde gerçek şiirin halk şiiri olduğunu söyler. Sonraları “Harabat” adlı antolojisinin önsözünde Divan şiiri geleneğini savunur. Bu nedenle Namık Kemal tarafından sert biçimde eleştirilir.

Edebiyatımızın en önemli terkib-i bent ve terci-i bent şairlerindendir.

Eserleri: 

Şiir : Eş’ar-ı Ziya, Zafarname (Hiciv), Terkib-i Bend ve Terci-i Bend.

Nesir : Harabat, Rüya (Edebiyatımızda ilk mülakat), Defter-i Amal (Anı), Veraset Mektupları, Engizisyon Tarihi (çeviri), Endülüs Tarihi (çeviri), Emil (çeviri).

Harabat : Arapça, Farsça, Türkçe şiir antolojisidir. Eserin mesnevi tarzında yazılmış önsözünde, Ziya Paşa, şiir ve edebiyat anlayışını açıklamıştır. Bu önsözünde Z. Paşa’nın “Şiir ve İnşa” makalesinde savunduğu fikirlerin tersini savunduğu, Divan şiirini yücelttiği görülür. Bu yüzden Namık Kemal, Ziya Paşa’ nın bu eserine, Tahrib-i Harabat, Takib adlı eserleriyle cevap vermiştir.

NAMIK KEMAL (1840-1888)

Edebiyatımızda vatan şairi olarak tanınır.

Edebiyatımızda hürriyet kavramını ilk kullanan sanatçıdır.

Romantizmden etkilenmiştir. Hikaye dışında edebiyatın hemen her türünde eser vermiştir.

Şiirlerinde biçim yönünden eskiye bağlı kalmışsa da vatan, millet, özgürlük gibi yeni konuları işlemiş “toplum için sanat” anlayışını benimsemiştir. Hürriyet Kasidesi, Vatan Mersiyesi, Vatan Şarkısı bu konulardaki şiirleridir.

Eserleri : 

Romanları : İntibah (1876), Cezmi

Eleştiri : Tahrib-i Harabat, Takip, Renan Müdafaanamesi, Mukaddime-i Celal

Şiirleri : Hürriyet Kasidesi, Vatan Mersiyesi, Vatan Şarkısı

Tarihi Kitapları : Tarih-i Osmani (1889), Büyük İslam Tarihi (1875), Kanije Muhasarası (1874), Silistre Muhasarası (1874), Devr-i İstila, Barika-i Zafer

Tiyatro : Vatan Yahut Silistre (1873), Gülnihal (1875), Zavallı Çocuk (1873), Akif Bey (1874), Celaleddin Harzemşah (1875), Kara Bela (1878)

AHMET MİTHAT EFENDİ (1844-1912)

Tanzimat’ın en çok yazan ve okunan yazarıdır. 200’ü aşkın eseri vardır.

Hemen her konuda çalakalem yazmıştır.

Halka okuma zevkini aşılayan yazar olarak bilinir.

Eserlerinin tümü teknik açıdan kusurludur.

Romantizmden etkilenmiştir.

Eserlerinde bilgilendirmek esastır. Her fırsatta halka bir şeyler anlatmaya çalışır. Bazen romanın akışını keser uzun uzun açıklamalar yapar ve okuyucuya bilgiler verir.

Eserleri : 

Romanları : Felatun Beyle Rakım Efendi, Hasan Mellah Hüseyin Fellah

Hikaye : Kıssadan Hisse, Letaif-i Rivayet

Gezi : Avrupa’da Bir Cevelan

Gazete : Bedir, Devir, Tercüman-ı Hakikat

Felatun Beyle Rakım Efendi (1875) : Batı uygarlığını özde kavramayan, biçimde kalanların düştükleri gülünç durumları anlatılır. Eser, Batı kültü-rüne özenen Felatun Bey’le, bu kültürü özümsemiş Rakım Efendi’nin serüveni, Medeniyet değiştiren bir toplumun hikayesidir.

AHMET VEFİK PAŞA (1823-1891)

Bu dönemde milliyetçilik ve Türkçülük hareketlerinin en önemli isimlerindendir.

Tiyatroya yaptığı hizmetlerle tanınır.

Türkçenin sadeleşmesi doğrultusunda çalışmıştır. Dili yalındır.

Klasisizmden etkilenmiştir.

Moliere’in hemen hemen bütün eserlerini Türkçeye çevirmiş.

Eserleri: 

Tiyatro : Zor Nikah, Zoraki Tabip, Tabib-i Aşk, Azarya

Şiir : Savruk, Adamcıl, Kocalar Mektebi, Okumuş Kadınlar, Tartüf

Sözlük : Lehçe-i Osmani

AHMET CEVDET PAŞA (1822-1895)

İyi bir medrese kültürü ile yetişmiştir.

Kısas-ı Enbiya adlı eserinin önsözünde, Türkçenin kendine has kanunları bulunduğunu ifade etmektedir.

Kavaid-i Osmaniyye adlı eserinde, Türkçe, Arapça ve Farsçanın kaidelerini anlatmıştır.

Belagat-ı Osmaniyye adlı eserinde, yeni yazı türlerinden hiç bahsetmemiştir.

ALİ BEY (1844-1889)

Direktör Ali Bey diye de tanınır.

Diyojen gazetesindeki çalışmaları ile, memleketimizde mizah edebiyatının gelişmesine katkıda bulun-muştur.

Osmanlı Tiyatrosu’nun kurulmasında emeği geçmiş.

Eserlerinde İstanbul Türkçesini bütün incelikleriyle kullanarak günümüzün dil anlayışına ulaşmıştır.

Tiyatro, mizah ve gezi yazısı türünde eserler veren Ali Bey, Moliere’in bir eserini “Ayyar Hamza” adıyla Türkçeye adapte etmiştir.

Lehçetü’l Hakayık adlı küçük bir mizahi eseri de vardır.

TANZİMATIN II. DÖNEM SANATÇILARI

RECAİZADE MAHMUT EKREM (1847-1914)

Tanzimat’ın Batıcı aydınlarındandır.

Şiirlerinde hakim olan tema his’tir.

Eski edebiyatın temsilcisi Muallim Naci ile yaptığı kafiye tartışması ünlüdür. Muallim Naci Divan edebiyatının kafiye anlayışı olan “göz için kafiye” anlayışını savunur. R. Mahmut Ekrem ise “kulak için kafiye” görüşünü ileri sürer. Servet-i Fünun döneminde “kulak için kafiye” anlayışı benimsenir.

Güzel olan her şeyin şiire konu edilebilmesi onun fikridir. Bu düşüncesiyle toplum için sanat görüşünden ayrılmıştır.

R. Mahmut Ekrem’in edebiyatımıza asıl hizmeti yeni edebiyatın kurallarını koymak ve yaymak, Servet-i Fünun (Edebiyat-ı Cedide)’un doğuşunu sağlamak şeklinde olmuştur.

Eserleri: 

Roman : Araba Sevdası

Hikaye : Muhsin Bey, Şemsa

Tiyatro : Çok Bilen Çok Yanılır (komedi), Afife Anjelik, Vuslat, Atala

Şiir : Nağme-i Seher, Yadigar-ı Şebab, Tefekkür, Pejmürde, Zemzeme, Nejat Ekrem

Eleştiri : Takdir-i Elhan

Talim-i Edebiyat, edebi bilgilerle ilgilidir.

Araba Sevdası: Romanda, bir gösterişten ibaret olan Batı hayranlığının gülünçlüğü anlatılmıştır. Mirasyedi Bihruz Bey’in aşk maceraları anlatılır. Bihruz Bey, Ahmet Mithat’ın Felatun Bey ve Rakım Efendi romanında anlattığı batıya özenen züppe tipinin iyice karika-türleştirilmiş biçimidir.

SAMİPAŞAZADE SEZAİ (1860–1936)

Roman ve hikâye yazarıdır. “Sergüzeşt” adlı romanıyla ünlüdür.

Bu romanı, romantizmden realizme geçişin başarılı bir örneği olarak kabul edilir. Romanda, esir ticaretinin toplumsal hayattaki izleri anlatılır.

Hikâyelerini “Küçük Şeyler” adı altında toplamıştır.

Eserleri :  

Roman : Sergüzeşt

Hikaye : Küçük Şeyler

Piyes : Şîr

Anı : İclal

Sergüzeşt : Eserde, esir ve insan ticareti ana tema olarak seçilmiştir. Kafkasya’dan kaçırılıp İstanbul’a getirilen Dilber’in macerası, o dönemde egemen olan değer yargılarının yanlışlığı gösterilmek için anlatılır.

ABDULHAK HAMİT TARHAN (1852-1937)

Şair-i Azam (büyük şair) olarak tanınır.

Batıcı şiir yönüyle ilk önemli değişiklikleri o yapmıştır.

Divan şiirinin biçimsel kalıplarını kırmıştır.

Divan edebiyatı nazım türlerini kullanmamıştır.

Çok sayıda tiyatro eseri yazmıştır. Ancak yazdığı bu eserler oynanmak için değil, okunmak içindir. Romantizmden etkilenmiştir.

Şiirlerinde zengin bir lirizm vardır. Şiirde, taşkınlık ve yücelik, söyleyişteki tezat onun özellikleridir. Tezat adeta Hamit’in tanıtıcı bir sembolüdür.

Eserlerinde çok çeşitli konulara yer vermiştir. Şiirle-rinde ve tiyatrolarında tarihi konular önemli bir yer tutar. Soyut konular, hayat, tabiat, ölüm, insanlık onun eserlerindeki konulardır. Ölüm ise Hamit’in özellikle işlediği bir konudur.

Eserleri: 

Şiirleri : Makber, Sahra (Pastoral niteliktedir), Belde, Garam, Baladan Bir Ses, Ruhlar, Yabancı Dostlar, Validem, Hacle, Bunlar O’dur.

Tiyatro : Macera-yı Aşk  (ilk tiyatrosu),  Fitnen, İbn-i Musa, Eşber, İçli Kız, Duhter-i Hindu, Nesteren, Sardanapal, Liberte, Hakan, İlhan…

NABİZADE NAZIM (1862–1893)

Roman ve hikayeleriyle tanınan sanatçı Tanzimat edebiyatının Realist ve Naturalist temsilcilerinden biridir.

Yazarın, “Karabibik” adlı eseri edebiyatımızdaki ilk köy romanı olarak tanınır. Romanda anlatılanlar Antalya’nın bir köyünde geçer. Yazar köy hayatını tam bir Realizm’le yansıtır.

Sanatçının asıl başarısı “Zehra” adlı romanında görülür. Romanda psikolojik unsurlar ağır basar. Karakterlerin tasvir ve tahlili son derece başarılıdır.

Yadigarlarım, Sevda, Bir Hatıra yazarın hikaye türün-deki diğer eserleridir.

MUALLİM NACİ (1850–1893)

Eski edebiyat ile yeni edebiyat arasındaki mücadele-de eski edebiyat taraftarlarının lideri durumundadır. Eski nazım tekniğini bilen ve ona kuvvetle hakim olan bir şairdir. Fransız edebiyatını tanıdıktan sonra Batılı tarzda da şiirler yazmıştır.

Muallim Naci ile yeni edebiyatın önderi durumunda olan Recaizade M. Ekrem arasında uzun süren tartışmalar olmuştur. Recaizade’nin Zemzeme’lerine Muallim Naci, Demdeme’leri ile cevap vermiştir.

Eserleri : 

Şiir : Ateşpâre, Şerâre, Füruzan, Sümbüle

Ayrıca edebi bilgilerle ilgili “Istılahat-ı Edebiyye” adlı bir eseri vardır.

• Nesirden çok şiir vardır.
• Sözlü edebiyatın devamı niteliğindedir.
• Şiirler hazırlıksız olarak saz eşliğinde söylenir. Bu saza “bağlama” denir.
• Kafiye daha çok kulağa seslenir. Yarım ve cinas kafiye kullanılmıştır.
• Nazım birimi dörtlüktür.
• Hece ölçüsü kullanılmıştır.
• Dil,  sade Türkçedir.
• Kalıplaşmış ifadeler vardır: inci diş,  kalem kaş,  elma yanak vb.
• Şiirler,  şairlerin konularına göre değişiklik gösterir. Şairler köylü,  kentli,  asker, gezgin,  tekke şairleri olarak gruplandırılır.
• Son dörtlükte ozanın adı geçer. Buna MAHLAS denir.
• Bazı halk şairleri aruzu da kullanmışlardır. (Dertli,  Emrah,  Zihni)
• Halk edebiyatında “usta-çırak” ilişkisi vardır.
• Halk şairlerinin şiirlerini topladıkları esere “cönk” denir.

ANONİM HALK EDEBİYATININ GENEL ÖZELLİKLERİ:

• Söyleyeni belli değildir.
• İslamiyet öncesi Türk Edebiyatının devamıdır.
• Hece ölçüsü kullanılmıştır.
• Nazım birimi dörtlüktür.
• Yarım kafiye ve redifleri fazlacadır.
• Sade Türkçe kullanılmıştır.
• Saz eşliğinde söylenir.
• Nazım biçim ve türleri: Mani,  Türkü,  Ağıt, Destan, Ninni, Tekerleme (manzum); Masal,  Halk Hikayesi,  Fıkra,  Orta Oyunu,  Atasözü (mensur)

Mani:

• Dört dizeden oluşur.
• Genellikle 7’li hece ölçüsüyle söylenir.
• Aşk,  ayrılık,  özlem,  ölüm,  doğa… gibi konuları işler.
• aaxa şeklinde kafiyelenir.
• İlk iki dizesi doldurmadır. Asıl söylenmek istenen son iki dizededir.
• Daha sonra “Yedekli mani,  cinaslı mani,  artık mani” gibi çeşitleri de ortaya çıkmıştır.

 Türkü:

• Kendine özgü bir ezgisi vardır.
• Yöreden yöreye değişiklik gösterebilirler.
• Dörtlükleri birbirine bağlayan nakaratları vardır. Bu nakaratlara “kavuştak” denir.
• Tüm nazım biçim ve türleri türküye dönüştürülebilir. Bunlarda bir tek ölçü ezgidir.

Ağıt:

• Ölünün arkasından söylenen şiirlerdir.
• İslam öncesi Türk edebiyatında “Sagu” adıyla bilinir.
• Dörtlükler halindedir.
• Ölenin iyilikleri anlatılır.
• Hece vezniyle söylenir.

Masal:

• Halkın hayal dünyasının ürünüdür.
• –miş’li geçmiş zamanla anlatılır.
• Söyleyeni belli değildir.
• Eğitici nitelik taşır.
• Her zaman iyiler kazanır.
• Olağanüstü kişiler ve olaylar vardır.
• Yer,  zaman ve kişiler belli değildir; bu nedenle evrensel özellikler taşır.
• Başlıca kahramanları devler,  cüceler,  periler,  cadılar,  ejderhalar.
• Masallar sonradan derleyip yazıya geçirilmişlerdir. Edebiyatımızda Eflatun Cem Güney bu tür çalışmalarla tanınır.

HALK HİKAYELERİ:

• Sözlü geleneğin ürünü olup,  sonradan yazıya geçirilmiştir.
• Hem destan,  hem hikaye hem de masal özelliklerini taşır.
• Halk hikayelerinde konuşmalar manzum olarak bulunur.
• Hikayelerdeki yerler genellikle gerçekte olan yerlerdir.
• Olaylar abartılıdır.
• Aşk hikayeleri (Kemre ile Aslı),  dini hikayeler (Hz. Ali hikayeleri),  kahramanlık hikayeleri (Köroğlu),  destansı halk hikayeleri (Dede Korkut hikayeleri) olarak gruplanır.

DEDE KORKUT HİKÂYELERİ:

• Anadolu Halk edebiyatının Oğuz Türkçesi ile yazılmış ilk ürünüdür.
• Destan geleneğinden halk hikâyeciliğine geçiş dönemi ürünleridir.
• On iki öyküden oluşur.
• 13. yy teşekkül etmiş 15. yy bilinmeyen biri tarafından yazıya geçirilmiştir.
• Oğuzların birbirleriyle olan çekişmelerini, komşularıyla yaptıkları savaşları anlatır.
• Olağanüstü kişiler vardır.
• Yazarın anlattığı bölümler nesir,  kahramanların konuştuğu bölümler manzumdur.
• Yazıldığı dönemin dil özelliklerini gösterir.
• Her öykünün sonunda Dede Korkut dua eder.
• Nazım ve nesir karışık olan eserde seci ve aliterasyonlara yer verilmiştir.

Seyirlik halk oyunlarının

 1-ORTA OYUNU:

• Belli bir metni yoktur. Sadece konusu bellidir.
• Seyircilerle çevrelenmiş bir alanda oynanır.
• Halkı eğitmek,  eğlendirmek amaç edinil-miştir.
• Güldürme öğeleri söz oyunları, hazır cevaplar, yanlış anlaşılmalar vb.
• Asıl kişiler Kavuklu ve Pişekar’dır.
• Oyun; başlangıç Muhavere, Fasıl ve Bitiş gibi dört bölümden oluşur.
• Oyunda müziğe yer verilir.
• Şehir hayatında doğup gelişmiştir.

 2-Karagöz

• Karagöz bir gölge oyunudur.
• Bu oyun, deriden kesilen ve tasvir adı verilen bazı şekillerin (insan, hayvan, bitki, eşya…) arkadan ışıklandırılmış beyaz bir perde üzerine yansıtılması temeline dayanır.
• Halkın ortak malıdır.
• Oyunun önceden hazırlanmış bir metni yoktur, oyun doğaçlamaya dayalıdır.
• Karagöz, cahil halk tipini; Hacivat ise aydın kişileri temsil eder.
• Oyunda her meslek, yöre ve sınıftan insan rol alır.
• Herkes kendi şivesiyle konuşur.
• Çelebi (genç bir mirasyedi), Beberuhi (cüce ve aptal), Tuzsuz Deli Bekir (sarhoş), Zenne (kadın), Yahudi (bezirgan)… vb.
• Oyun; başlangıç (Hacivat’ın sahneye gelişi), Muhavere (Karagöz ile Hacivat’ın karşılıklı konuşması), Fasıl (asıl konu) ve Bitiş (perdeden çekilme) gibi dört bölümden oluşur.

 3- Meddah

• Meddah, taklitler yaparak hikayeler anlatan bir halk sanatçısıdır.
• Meddahlık, bir bakıma tek kişilik bir gösteri, bir oyun sayılabilir.
• Meddah hikayeleri konuşma diliyle oluşturulur.
• Konu sıradan kişilerin başından geçen olaylardır.
• Perdesi, sahnesi, dekoru, elbiseleri bulunmayan bu tiyatronun her şeyi Meddah denilen o tek adamın kıvrak zekasına bağlıdır.
• Meddah, yüksekçe bir yere oturarak, eline baston alır, omzuna da büyükçe bir mendil koyar. Daha sonra da ses ve şive taklitlerine dayalı konuşmasına başlar.

AŞIK EDEBİYATININ GENEL ÖZELLİKLERİ:

13. yy’dan günümüze kadar süren edebiyattır.

• Ozan denen şairler,  saz eşliğinde (bu sazlara bağlama denir.) şiirlerini söylerler.
• Şairler okur yazar değildirler.
• Usta,  çırak geleneğiyle yetişirler.
• Şiirlerinin toplandığı defterlere “cönk” adı verilir.
• Gezgindirler.
• Ortak Anadolu kültürünün oluşmasında önemli katkıları vardır.
• Şiirlerini hazırlıksız (doğaçlama yoluyla irticalen) söylerler.
• Ölçü,  hece ölçüsüdür. (7,  8,  11’li)
• Nazım birimi dörtlüktür.
• Kafiye: yarım kafiyedir. Redifler kullanılmıştır.
• Son dörtlükte aşığın adı geçer. Buna “mahlas” denir.
• Dil halkın gündelik kullandığı sade Türkçedir.
• Şiirlerde ortak tema; aşk,  ayrılık,  özlem,  gurbet,  yiğitlik,  doğa güzellikleri,  ölüm,  yoksulluk,  sosyal olaylardır.
• Nazım biçimleri; taşma,  semai,  versağı,  destandır.
• Nazım türleri; güzelleme,  koçaklama,  taşlama ve ağıttır.

 AŞIK EDEBİYATI NAZIM TÜRLERİ

 Koşma:

• 11’li hece ölçüsüyle söylenmiştir.
• Lirik şiirlerdir.
• Aşk,  doğa güzellikleri,  yiğitlik,  ölüm ve eleştiri konularında söylenir.
• Genellikle yarım uyaklıdır.
• Koşma nazım biçimi işlediği konuya göre: güzelleme,  koçaklama,  ağıt,  taşlama gibi isimler alır.
• 3-5 dörtlükten oluşurlar.

Güzelleme:

• Güzellik ve aşk temalarını işler.
• En büyük temsilcisi Karacaoğlandır.

Koçaklama:

• Yiğitlik temasını işler.
• Köroğlu ve Dadaloğlu en büyük temsilcileridir.

Ağıt:

• Ölen kişilerin ardından söylenen,  ölünün iyiliklerini ve ölümden duyulan acıyı anlatan şiirlerdir.
• Eski Türk edebiyatında “sagu” Divan edebiyatında ise “mersiye” adını alır.

Taşlama:

• Bireylerin ya da toplumların eleştirildiği şiirlerdir.
• Divan edebiyatında “hiciv” günümüz edebiyatında ise “satirik” adını alır.

 Semâi:

• Sekizli hece ölçüsüyle söylenen lirik şiirlerdir.
• Koşma ile aynı temaları işler.
• Özel bir ezgiyle söylenir.
• En büyük temsilcisi Karacaoğlandır.

Varsağı:

• Sekizli hece ölçüsüyle söylenen lirik şiirlerdir.
• Koşma ve semai ile aynı temaları işler.
• Koşma ve semaiden farkı: İlk dizelerinde hey!,  be hey!,  bre hey! Gibi ünlemlerin bulunmasıdır.
• Güneydoğu Anadolu’da Varsak aşiretinin yarattığı bir üründür.
• Karacaoğlan en tanınan temsilcisidir.

Destan:

• 11’li hece ölçüsüyle söylenir.
• Koşma tarzında söylenir.
• Epik,  lirik-epik şiirleridir.
• Dörtlük sayısında sınır yoktur.
• Halk edebiyatının ortak ürünüdür.

AŞIK EDEBİYATININ OZANLARI

KARACAOĞLAN:

17. yy’da yaşadığı sanılmaktadır. Sade,  anlaşılır Türkçe kullanmıştır. Koşma ve semaileriyle tanınır. Güzele ve güzelliklere düşkündür. Şiirlerinde dini etkilerle,  Divan edebiyatı etkisi görülür.

KÖROĞLU:

16. yy ozanıdır. Başkaldırının ve özgürlüğün sembolüdür. Yiğitlik,  dostluk,  aşk,  doğa temalarını işler. Sade Türkçe kullanır.

ÂŞIK ÖMER:

17. yy ozanıdır. Divan mazmunlarını kullanmıştır. Hem aruz hem de heceyle yazmıştır. Şiirlerinde “Adli” mahlasını da kullanmıştır.

 GEVHERİ:

18. yy ozanıdır. Medrese eğitimi almıştır. Divan şiiri nazım türlerini de kullanmıştır. Koşmalarıyla tanınmıştır.

DADALOĞLU:

19. yy ozanıdır. Varsağı türüyle tanınmıştır. Aşiretlerle derebeyleri arasındaki savaşları anlatır.

 KAYIKÇI KUL MUSTAFA:

17. yy şairidir. Yeniçeri şairlerindendir. Genç Osman Destanı’nın şairidir.

DERTLİ:

18. yy ozanıdır. Divan geleneğinden etkilenmiştir. Koşma ve semaileriyle tanınmıştır. “Dertli Divan” isimli eseri vardır.

BAYBURTLU ZİHNİ:

18. yy ozanıdır. “Sergüzeştname” adlı eseriyle tanınmıştır.

ERZURUMLU EMRAH:

19. yy ozanıdır. Semai ve koşmalarıyla ünlüdür.

RUHSATİ:

19. yy ozanıdır. Bektaşi dervişidir. Eserleri ahlaksal ve öğreticidir.

AŞIK VEYSEL ŞATIROĞLU:

20. yy’ın en büyük ozanıdır. Sade bir söyleyişi vardır. Aşk ve doğa sevgisini işlemiştir. Şiirlerini Deyişler,  Sazımda Sesler,  Dostlar Beni hatırlasın adlı ?

 TEKKE EDEBİYATI:

Temelleri 12. yy’da Ahmet Yesevi tarafından atılmıştır.

• Türk edebiyatının amacı önceden saptanmış ilk edebiyat dönemidir.
• Bu edebiyatın amacı tasavvuf felsefesini halkta öğretmek.

TASAVVUF FELSEFESİ

Allah,  insan,  evren ve fizik ötesi gerçeklik konularını ele alan bunların ne olduğuna cevap arayan din felsefesidir.

TASSAVVUF TERİMLERİ

Mutasavvıf: Tasavvufu benimseyip,  ona göre yaşayan kimse.

Vahdet-i Vücud: Tek ve gerçek varlık Allah’tır. Evren bir bütündür.

Vücud-ı Mutlak: Asıl varlık Allah’tır. Diğer varlıklar onun görüntüsüdür.

Hüsn-i Mutlak: Gerçek güzellik yalnızca Allah’tadır.

İnsan-ı Kâmil: Allah’ın varlığını kabul eden olgun insan.

Tecelli: Allah’ın varlığının gönüllerde belirginleşmesidir.

Fena-Fillah: İnsanın Allah’ta yok olma-sıdır.

TEKKE EDEBİYATININ GENEL ÖZELLİKLERİ:

• Nazım birimi dörtlüktür.
• Ölçü ağırlıklı olarak hece ölçüsüdür. Aruz da kullanılmıştır.
• Yarım ve tam uyak kullanılmıştır.
• Dil sadedir. Yer yer tasavvufi terimler kullanılmıştır.
• İşlenen konular: Tanrı sevgisi,  Tanrıya varış yolları,  dünyanın geçiciliği,  nefsin öldürülmesi,  insan sevgisi,  ölüm ve tasavvuf ilkeleri.
• Didaktik ve lirik şiirlerdir.
• Bu şiirleri tekkelerde yetişmiş şairler oluşturmuştur.
• Nazım Türleri: İlahi, Nefes,  Deme,  Deyiş,  Nutuk,  Bezm-i Cem,  Devriye ve Şathiye’ dir.

TEKKE EDEBİYATI NAZIM TÜRLERİ

 İlahi:

• Tekke edebiyatının ana nazım türüdür.
• 8’li hece vezniyle söylenir. 7’li ve 11’li olanları da vardır.
• Dörtlük nazım birimiyle yazılır.
• Tanrıya varış yolları,  benliğin öldürülmesi,  Tanrı aşkı gibi konular işlenir.
• Türün en büyük ustası Yunus Emre’dir.

Nefes:

• 8’li hece ölçüsüyle söylenir.
• Bektaşi tarikatının görüşlerini dile getirir.
• İlahilerle aynı konuları ele alır. Ama bu konular Bektaşilik açısından incelenir.

Deme:

• 8’li hece ölçüsüyle söylenmiştir.
• İlahilerde aynı konuları ele alır. Bunları Alevilik açısından ele alır.
• Hz. Ali,  Hasa,  Hüseyin gibi Alevi tarikatının büyüklerine övgüler yağdırır.

Nutuk:

• 8’li hece ölçüsü kullanılmıştır.
• Tarikata yeni giren müridlere,  tarikat kurallarını öğretmek amacıyla söylenmiş şiirlerdir.
• Didaktik şiirlerdir.
• Hece ölçüsü kullanılmıştır.

Devriye:

• İnsanın Tanrı’dan ayrılarak dünyaya geldiğini ve tekrar ona döneceğini anlatan şiirlerdir.
• Bir hadisten esinlenerek yaratılmıştır.

Bezm-i Cem:

• Bektaşi tarikatının “cem” adı verilen ayinlerini anlatan şiirlerdir.

Şathiye:

• Tanrıyla konuşuyor,  şakalaşıyormuş gibi söylenen şiirlerdir.

TEKKE EDEBİYATININ ÖNEMLİ ŞAİRLERİ:

 YUNUS EMRE:

• 13. yy’da yaşamıştır.
• Bugünkü Türkçe’nin başlatıcısı,  Tekke edebiyatının en büyük şairidir.
• Yalın ve özlü söyleyiş (Sehl-i Mümteni) ustasıdır.
• İnsan sevgisini temel olarak almıştır.
• Hece ölçüsünü kullanmıştır,  Aruzla da yazmıştır.
• İlahi ve nefesleri çoğunluktadır.
• Divan ve Risalet-ün Nushiye adlı eserleri vardır.

AŞIK PAŞA:

• 14. yy ozanıdır.
• Türkiye Türkçe’sini ilk kullanan Tekke şairidir.
• Yunus’un etkisi görülür.
• En ünlü yapıtı “Garipname”dir.

HACI BAYRAM VELİ:

• 14. yy ozanıdır.
• Bayramiye tarikatının kurucusudur.
• “Nutuk”larıyla ünlüdür.
• Yunus’un etkisi görülür.

SÜLEYMAN ÇELEBİ:

• 15. yy ozanıdır.
• Mevlit yazarıdır. (Mevlit 800 beyittir. Mesnevi tarzındadır. Mevlitin asıl adı Vesiletün Necat’tır. Hz. Muhammet’e bir övgüdür.

KAYGUSUZ ABDAL:

• 15. yy ozanıdır.
• Bektaşi ozanıdır.
• Şathiyeleriyle ünlüdür.
• Şiirlerinde hicivli bir dil kullanmıştır.
• Şiirlerini “Divan” adlı eserlerde; düz yazılarını ise “Budala-name” adlı eserinde toplamıştır.

PİR SULTAN ABDAL:

• 16. yy ozanıdır.
• Bektaşi tarikatının görüşlerini yaymak için çalışmıştır.
• Coşkulu bir söyleyişi vardır.
• Sade Türkçe kullanmıştır.

                        HAM MEYVE (Türkü)

Çamlığın başında tüter bir tütün
Acı çekmeyenin yüreği bütün
Ziyamın atını pazara çekin
Gelen geçen Ziya’m ölmüş desinler

Uzun olur gemilerin direği
Yanık olur anaların yüreği
Ne sen gelin oldun ne ben güveyi
Onun için açık gider gözlerim

Ham meyveyi kopardılar dalından
Beni ayırdılar nazlı yârimden
Eğer yârim tutmaz ise elimden
Onun için açık gider gözlerim

Benim yârim yaylalarda oturur
Ak ellerin soğuk suya batırır
Demedim mi nazlı yârim ben sana
Çok muhabbet tez ayrılık getirir

MANİ

A benim bahtiyarım
Gönülde tahtı yârim
Yüzünde göz izi var
Sana kim baktı yârim

Nazli yardan geldi bana bir name

Nazlı yardan geldi bana bir name
Eğer doğru ise kırdı belimi
Dediler ki yarini yad iller almış
Kadir Mevla’m nasip eyle ölümü

Bülbüle söyleyin gülüne konsun
Beni yardan eden Allah’tan bulsun
Sabreyle sevdiğim ilkbahar olsun
Terk edeyim vatanımı ilimi

Ak yari gördükçe ağladım coştum
Al elinden dolu badeler içtim
Kötüler sandı ki ben yardan geçtim
Ölmeyince çeker miyim elimi

Karac’oğlan der ki konmadan göçmem
Her olur olmaza sırrımı açmam
Kötüler köprü olsa üstünden geçmem
Taşık suya uğradırım yolumu

 Karacaoğlan

Medreseden yetişmiş aydınların Arap ve özellikle Fars edebiyatını örnek alarak meydana getirdikleri bir yazılı edebiyattır.

Her şair; kendi şiirlerini,  adıyla birlikte divan denilen eserde topladığı için bu edebiyata da “Divan edebiyatı” denilmiştir. Bu edebiyat ilim ve sanat adamları gibi seçkin insanlar tarafından anlaşılabildiği için “Yüksek Zümre Edebiyatı”,  belli kurallara bağlı olduğu için “Klasik Türk Edebiyatı” olarak da adlandırılır.

Bu edebiyat (11–12. yüzyıldan başla-tanlar varsa da) 13. yüzyıldan başlayarak verilen eserlerde kendini göstermiştir. 19. yüzyıl ortalarına kadar sürmüştür. Bu yüzden dünyanın en uzun süren edebiyatıdır. Divan edebiyatının temel anlatım aracı nazım olduğu için önce divan şiirinin özellikleri üzerinde durmak gerekir.

Divan Şiirinin Özellikleri:

• Nazım birimi beyittir. (Rubai,  Tuyuğ,  Şarkı,  Murabba’da nazım birimi dörtlüktür.)
• Anlam beyitte tamamlanır. Bir nazım parçasının her beytinde ayrı düşünce ve duygular dile getirilebildiği için anlam ve konu birliği taşıyan pek az ürün vardır. Divan şiirinde konu değil konuyu işleyiş önemlidir.
• Aruz vezni (Açık ve kapalı hecelerin alt alta dizilmelerinden elde edilen ahenk sebebiyle tercih edilmiştir.)  kullanılmıştır.
• Göz kafiyesi esas tutulmuştur. Genellikle tam ve zengin kafiye kullanılmıştır.
• Gazel,  Kaside,  Mesnevi,  Terkib-i Bent,  Terci-i Bent,  Rubai,  Şarkı,  Murabba gibi nazım şekilleri kullanılmıştır. Bu nazım şekilleri (Şarkı ve Tuyuğ dışında) Arap ve Fars edebiyatından alınmıştır.
• Dil; Arapça,  Farsça ve Türkçenin karışımından oluşan Osmanlı Türkçesidir.
• Duygular,  düşünceler,  hayaller,  mazmunlarla(ince sanatlı,  klişeleşmiş söz) anlatılmıştır. (boy-servi,  ağız-gonca,  kaş-yay,  göz-nergis,  diş-inci,  saç-gece,  gül-sevgilinin yanağı)
• Edebi sanatlara çokça yer verilmiştir. (boy-servi,  ağız-gonca,  kaş-yay,  göz-nergis,  diş-inci,  saç-gece,  gül-sevgilinin yanağı)
• Divan şiirinde ‘sanat sanat içindir’ anlayışı esas alınmıştır.
• Aşk,  şarap,  tabiat,  rintlik,  ölüm gibi konulara yer verilmiştir
• Divan şairleri münacat,  naat,  methiye,  mersiye ve tasavvuf gibi mesnevi konularını ortaklaşa işlemişlerdir.

 Divan Nesrinin Özellikleri:

• Divan nesri sade ve süslü nesir olmak üzere iki koldan yürümüştür. Halk için yazılan eserlerle bazı tarih,  masal ve hikâye kitapları sade nesirle; aydınlar için yazılanlarla,  ahlak ve felsefeye ait eserler süslü yazılmıştır.
• Süslü,  sanatlı anlatımla meydana getirilen nesre “edebi nesir” veya “inşa”; yazana “münşi” nesirlerin toplandığı esere de “münşeat” denir. Süslü nesrin en güzel uygulayıcısı Sinan Paşa’dır. “Tazarru’name”si bu nesrin en güzel örneğidir. Bu nesrin özellikleri şunlardır:
• Osmanlıca kullanılmış Arapça dil kurallarına fazla yer verilmiştir.
• Cümleler bağlaçlarla ve tamlamayla uzatılmıştır.
• Noktalama işaretlerine yer verilmemiştir.
• Süslü yazma amacıyla ortaya çıktığından seci(iç kafiye)lere yer verilmiştir.
• Aruz vezninin zaman zaman cümlelere uygulandığı görülür.
• Din,  tıp,  ahlak,  eğitim ve ilmi konularda verilen eserlerde; öğretici nesirlerde,  amaç bilgi vermek olduğundan sanatsız bir anlatım dikkati çeker.
• Çeşitli gramer ve ders kitapları da sade nesirle yazılmış ve bu eserlerde öğreticilik esas alınmıştır.

DİVAN EDEBİYATI NAZIM BİÇİMLERİ

 Gazel:

• Divan şairlerinin ustalığını kanıtladığı en çok kullandıkları nazım biçimidir.
• Aşk,  güzellik ve şarap konularını işleyen lirik şiirlerdir.
• Beyit birimleriyle yazılır.
• 5–15 beyitten oluşur.
• İlk beytine “matla”,  son beytine “makta”,  en güzel beytine “beytülgazel” denir.
• Beyitler arasında konu birliği sağlanmışsa “yekahenk” denir.
• Gazelin bütün beyitleri “beytülgazel” niteliğindeyse bunlara “yekavaz” denir.
• Kafiyelenişi aa  ba  ca  …   şeklindedir.
• Şairin adının geçtiği beyte “taç beyit” denir.

Kaside:

• Övmek ya da yermek amacıyla yazılırlar.
• En az 33 en çok 99 beyitten oluşur.
• Gazel gibi kafiyelenir: aa   ba  ca  …
• İlk beytine “matla”,  en güzel beytine “beytülkasid”,  şairin adının geçtiği beyte “taç beyit” denir.
• Allah’ın birliğini anlatan kasidelere “Tevhit”, 
• Allah’a yakarış için yazılan kasidelere “Münacat”,
• Hz. Muhammed’i övmek için yazılan kasidelere “Naat”,
• Ölüm,  yas vb konuları işleyen kasidelere ”Mersiye”,
• Şairin kendisini övmek için yazdığı kasidelere “Fahriye” denir.
• Tam bir kasidede şu bölümler bulunur.
• Tesbib(nesib): giriş bölümüdür,  kasidenin yazılış amacı anlatılır.
• Tegazzül: Aşk,  şarap konularının işlendiği gazel bölümüdür. Bazı kasidelerde bu bölüm bulunmaz.
• Girizgâh: Tek beyittir,  bir vesileyle asıl bölüme geçilir.
• Methiye:  Övgü bölümüdür.
• Fahriye:  Şairin kendini övdüğü bölüm.
• Dua:  Şairin övdüğü kişiye şükranlarını sunduğu bölüm.  

 Mesnevi:

• Hikâye ve romanlarda anlatılan olayların Divan edebiyatında şiir şeklinde anlatıldığı türdür. Hikâyeler,  destanlar,  dini öyküler bu türle anlatılır.
• Her beyit kendi içinde kafiyelidir:  aa  bb  cc  dd  …
• Aruzun kısa kalıplarıyla yazılır.
• Beyit birimi kullanılır. Beyit sayısı sınırsızdır.
• Türk edebiyatının ilk örneği Yusuf Has Hacib’in yazdığı “Kutadgu Bilig”dir.
• Beş mesnevinin oluşturduğu birliğin bütününe “Hamse”  denir.

Terkib-i Bend,  Terci’-i Bend:

• 5 ya da 10 beyitlik bentlerden oluşur.
• Bent sayısı 5–17 arasındadır.
• Kafiyelenişi gazele benzer.
• Konuları din,  felsefi düşünceler ve toplumsal eleştirilerdir.
• Her bendin sonunda “vasıta(bendiye)” adı verilen ve kendi arasında uyaklı beyitler vardır.
• Vasıta beyitleri farklıysa “Terkib-i bend”,  aynı beyitse “Terci’-i Bend” adını alır.

Kıt’a:

• İlk beyti olmayan gazele benzer.
• En az iki beyitten oluşur.
• Beyitler arasında anlam birliği vardır.
• Daha çok düşünce,  açıklama,  öğüt,  yergi konularında söylenir.
• Kafiyelenişi  ba  ca  şeklindedir.
• Halk edebiyatındaki maniye benzer.

Rubai:

• Dört dizeden oluşur.
• Kafiyelenişi maniye benzer.(aaxa)
• Özlü söz ve nükte yoğunluğuna sahiptir.
• Yaratıcısı İran edebiyatından Ömer Hayyam’dır.

Tuyuğ:

• Maninin etkisiyle ortaya çıkmıştır.
• Türkleri Divan şiirine kattığı bir türdür.
• Maniden farkı aruzla yazılmasıdır.
• Kafiyelenişi   aaxa’dır.
• Din,  tasavvuf ve felsefe konularını işler.
• Kadı Burhanettin bulmuştur.
• Aruzun tek kalıbıyla yazılmıştır.

Murabba:

• Dörder dizelik bentlerden oluşur.
• Kafiyelenişi  aaaa  bbba  ccca’dır.

Şarkı:

• Nedim’in kazandırdığı bir türdür.
• 18. yy.da ortaya çıkmıştır.
• Koşma ile murabba arası bir türdür.
• Bestelenmeye uygun aşk konularını içerir.
• 3–5 dörtlükten oluşur.
• Birinci dörtlüğün ikinci ve son dizesi ile diğer dörtlüklerin son dizeleri “nakarat” olarak yinelenir.

 Şehrengiz:

• Padişaha ya da dönemin ileri gelenlerine yapacağı gezi öncesinde şiirle o kenti tanıtan manzumelerdir.
• Beyit düzeniyle yazılır.
• En ünlüleri Edirne ve Bursa şehrengizleridir.

 Müstezat:

• Gazelin özel biçimidir.
• Uzun dizelere kısa dizeler eklenerek yazılır.
• Kısa dizelere “ziyade” adı verilir. Asıl dizenin anlamını tamamlar.

DİĞER EDEBİ TÜRLER 

• Divan şiirinde terbi,  muhammes,  taştir gibi beş dizeden oluşmuş türler de vardır.
• Müseddes,  tesdis gibi altı dizeden oluşan nazım biçimleri de vardır.
• Bir şairin çok beğenilen bir şiirine başka bir şair tarafından aynı ölçü ve uyakta yazılan şiirlere “nazire” denir.
• Alay etmek maksadını taşıyan nazirelere “tehzil” denir.
• Hiçbir şiire bağlı olmayan tek mısralara “mısra-ı azade” denir.
• Çok güzel söylenmiş tek mısralara “mısra-ı berceste” veya “şah mısra” denir.

YEDİ MEŞALECİLER

1928’de çıkarılan “Yedi Meşale” dergisi etrafında toplanan bu sanatçılar ilkelerini içtenlik, canlılık ve devamlı yenilik şeklinde açıklamıştır.

Son dönem sanat akımlarının hepsinden etkilenmişlerdir.

Hece şiirine yeni bir ses, yeni bir hava, değişik temalar ve değişik muhteva getirmek amaçlanmıştır.

Beş Hececiler’i eleştirmiş onlara karşı çıkmışlardır.

Batı edebiyatını özellikle Fransız edebiyatını örnek almışlar;  fakat Beş Hececiler’in yolundan gitmişlerdir.

Duygu ve düşünceye önem veren, sanat aşkını ön planda tutan, taklitten uzak, orijinal eserler verilmeye çalışılmış; ancak daha çok şiir ve hayalin ağır bastığı eserler meydana getirilmiştir.

Türk şiirine herhangi bir yenilik getirmemişlerdir.

Topluluk, amacına ulaşmadan kısa bir sürede dağılmıştır.

Topluluk, Sabri Esat Siyavuşgil, Yaşar Nabi Nayır, Muammer Lütfi Bahşi, Vasfi Mahir Kocatürk, Ziya Osman Saba, Cevdet Kudret ve Kenan Hulusi Koray (nesir yazmış)’dan oluşur.

GARİPÇİLER(1.YENİ)

1941 yılında “Garip” adlı şiir kitabıyla başlamıştır.

Şiirde her türlü kural ve belirli kalıplara karşı çıkmışlardır.

Ölçü ve uyağı şiirden kaldırmışlardır.

Batı’daki “varoluşçuluk” akımının etkisiyle şuuraltına yönelmişlerdir.

Şiirlerinde halk deyişlerinden yararlanmışlar, toplumsal yergiye yer vermişler ve konu sınırlandırılmasına karşı çıkıp şiirlerine her türlü konuyu sokmuşlardır.

Topluluk, Orhan Veli Kanık, Oktay Rıfat Horozcu, Melih Cevdet Anday’dan oluşur.

HİSARCILAR

1950 yılında çıkmaya başlayan Hisar dergisi; Garip hareketine, dildeki tasfiyeciliğe karşı bir tavırla yayın hayatına atılır.

Arif Nihat Asya, Bekir Sıtkı Erdoğan, Yavuz Bülent Bakiler, İlhan Geçer, Mustafa Necati Karaer, Mehmet Çınarlı ve Münis Faik Ozansoy. Bu sanatçılar yeniliğin eskiyle bağlarını koparamayacağını ondan kuvvet alınması gerektiğini vurgulamış ve Batı kültürüne karşı milli sanatı savunmuşlardır.

İKİNCİ YENİ

Garipçilerin açık ve yalın anlatımına bir tepki olarak ortaya çıkmıştır.

Soyut, kapalı bir şiir dili geliştirmişlerdir.

İkinci Yeniciler için biçim önceliklidir.

Başlıca sanatçıları şunlardır: Sezai Karakoç, İlhan Berk, Turgut Uyar, Oktay Rıfat ve Edip Cansever’dir.

CUMHURİYET DÖNEMİ SANATÇILARI

AHMET HAMDİ TANPINAR 

Edebiyat tarihçisi olarak edebiyatımıza yeni bir bakış açısı getiren Tanpınar, roman, hikâye ve şiir türlerinde eserler vermiştir.

Şiirlerinde zaman önemli bir kavramdır, kader, aşk, ölüm ve kâinatla insan arasındaki münasebeti işlemiştir.

Tanpınar, güzel ve mükemmel şiirler yazmayı hedeflemiş, şiir üzerinde bir ömür çalışmıştır; bu nedenle oldukça az eser yayımlamıştır.

Roman ve hikâyelerinde psikolojik yön önemli bir yer tutar.

Şiirlerinde “şuuraltı” da önemlidir.

Tanpınar, sosyal fayda ve tesiri reddetmiştir.

Şiirlerinin ana teması “musiki, his ve hayal”dir.

 Eserleri: Huzur, Saatleri Ayarlama Enstitüsü, Sahnenin Dışındakiler, Mahur Beste, 19.Asır Türk Edebiyatı, Beş Şehir, Bursa’da Zaman, Yaz Yağmuru, Abdullah Efendi’nin Rüyaları’dır.

PEYAMİ SAFA

Geçinmek için yazdığı eserlerde “Server Bedîi” takma adını; sanat kaygısıyla yazdığı eserlerinde ise asıl adını kullanmıştır. İlk eserlerinde olaylara önem vermiş, daha sonraki eserlerinde ise (Dokuzuncu Hariciye Koğuşu, Bir Tereddütün Romanı)olayları arka plana itip düşünce ve ruh çözümlemelerine yönelmiş, psikolojik roman türünün olgun eserlerini vermiştir. Dokuzuncu Hariciye Koğuşu adlı romanında hayatının bir bölümünü anlatmıştır.

Birinci Dünya Savaşı yıllarının toplum düzeni ve ahlakı üzerindeki yıkıcı etkisi birçok eserinin temeli olmuştur.

Eserleri: Dokuzuncu Hariciye Koğuşu, Fatih Harbiye, Sözde Kızlar, Matmazel Noralya‘nın Koltuğu, Yalnızız, Bir Akşamdı, Biz İnsanlar, Şimşek’tir.

AHMET KUTSİ TECER

Faruk Nafiz Çamlıbel’in açtığı “memleketçi şiir” anlayışına katılmış şiirlerinde Anadolu folklorundan, Halk edebiyatın-dan, Anadolu’nun eski efsanelerinden geniş ölçüde yarar-lanmış; Avrupai şiir anlayışından “âşık tarzı” şiir anlayışına yönelmiş, bu iki anlayışı şiirlerinde birleştirmiştir. Halktan aldığı malzemeyi Batı tekniğiyle incelemiştir. Şiir yanında inceleme, araştırma ve tiyatro alanında eserler vermiştir.

Eserleri: Şiirler

Tiyatro eserleri: Köşebaşı, Koçyiğit Köroğlu, Bir Pazar Günü, Satılık Ev.

CAHİT SITKI TARANCI

Şair “Otuz Beş Yaş” şiiriyle ün kazanmıştır.

Sade ve ahenkli bir konuşma diliyle şiirler yazmıştır.

Düşüncelerine hâkim olan ölüm temi dolayısıyla kendi ıstırabı içinde kapalı metafizik seviyeye yükselemeyen hayata koşmak isteyen; fakat onda tam istediğini bulamayan bir insandır.

Şekle önem vermiş, şekil mükemmelliğini elde etmek için yeni vezinler kullanmıştır.

Şiirlerinde “ölüm korkusu, dünyanın güzelliği, yaşama sevinci ve aşk” temalarını işlemiştir.

Eserleri: Ömrümde Sükût, Otuz Beş Yaş, Düşten Güzel, Sonrası isimli şiir kitapları ve Ziya’ya Mektuplar.

SAİT FAİK ABASIYANIK

Yazar, ilk hikâyelerini “Semaver” adlı eserinde toplamıştır. Bu hikâyelerinde Maupassant tarzı hikâyeciliğin ve tenkitçi gerçekçiliğin tesiri altında kaldığı görülür. “Semaver, Sarnıç ve Şahmerdan” adlı üç hikâye kitabında Ömer Seyfettin’den gelen Maupassant tarzı hikâyelerle birlikte “tenkitçi-gerçekçi” hikâyelere ve “anıların hikâyeleştirilmiş şekline” rastlanır.

Tabiat, deniz, balıkçılar, hayvan ve hayata duyduğu sevgiyi işlemiştir.

 Eserleri: Semaver, Sarnıç, Mahalle Kahvesi, Kumpanya, Son Kuşlar, Lüzumsuz Adam, Şahmerdan, Havada Bulut, Tüneldeki Çocuk

FALİH RIFKI ATAY

Özellikle gezi türündeki eserleriyle tanınır. Atatürk ile ilgili anılarıyla şöhretini sağlamıştır.

 Eserleri: Zeytin Dağı, Ateş ve Güneş, Bizim Akdeniz, Çankaya, Deniz Aşırı, İnanç, Atatürk’ün Hatıraları, Kurtuluş, Bayrak

YAHYA KEMAL BEYATLI

Aruz vezni ve eski nazım biçimleriyle yeni konuları başarıyla işlemiştir.

Şiir ve düzyazı türünde eserleri vardır.

Şiirde şekil mükemmelliğine, ahenk ve kafiyeye önem vermiştir.

Parnasizmin edebiyatımızdaki en önemli temsilcisidir.

Yahya Kemal aruzu Türkçeye başarıyla uygulamış, “Ok” şiiri dışındaki tüm şiirlerini aruz vezniyle yaz-mıştır.

Şiirlerinde aşk, ölüm, tabiat, sonsuzluk gibi temaları işlemiştir.

Osmanlı medeniyetine duyduğu hayranlık nedeniyle eserlerinde Osmanlıyı işlemiştir.

İstanbul’u şiirde en fazla konu edinen şairlerimizdendir.

Divan şiirini örnek alarak gazel, şarkı, murabba ve rubailer yazmıştır.

 Şiirleri: Kendi Gök Kubbemiz, Eski Şiirin Rüzgârıyla, Rubailer

Nesirleri: Aziz İstanbul, Eğil Dağlar, Edebiyata Dair, Hatıralarım

MEMDUH ŞEVKET ESENDAL

Romanlarında toplum sorunlarını işlemiştir.

Hikâyelerinde gözlem gücü oldukça güçlüdür.

Edebiyatımızda Çehov tarzının temsilcisidir.

Eserlerinde konuşma dilini kullanır.

Birçok gazete ve dergide hikâyeleri yayımlanmıştır.

 Romanları: Ayaşlı ve Kiracıları, Vassaf Bey

Hikâyeleri: Mendil Altında, Otlakçı, Hikâyeler, Hava Parası, Temiz Sevgiler

ABDULHAK ŞİNASİ HİSAR

Tenkit yazıları ve romanları ile tanınır.

Sanatlı ve uzun cümleleri vardır.

Anı, makale, hikâye ve roman türünde eser vermiştir.

Romanları: Fehim Bey ve Biz, Çamlıcadaki Eniştemiz

Anı: Geçmiş Zaman Köşkleri, Boğaziçi Mehtapları, Boğaziçi Yalıları, Geçmiş Köşkler

FAZIL HÜSNÜ DAĞLARCA

İlk dönemde soyut konuları işlemiştir.

Sonraki döneminde kahramanlık ve destani konuları işlemiştir.

Destanlar, felsefi şiirler ve toplumcu gerçekçi şiirler yazmıştır.

 Eserleri: Çocuk ve Allah, Çakır’ın Destanı, Anıtkabir, Üç Şehitler Destanı, Yedi Memetler. (Ayrıca: Açıl Susam Açıl, Çocuklar Koçaklaması, Kuş Ayak adında çocuk şiirleri vardır.)

AHMET MUHİP DRANAS

Şiirlerinde Anadolu’yu, tabiat ve tarih konularını işleyen destansı şiirler yazmıştır.

Baudlaire’nin sembolizminden etkilenerek ses ve şekil mükemmelliği taşıyan şiirler yazmıştır.

Şiirde ölçü ve kafiyeye sıkı sıkıya bağlıdır.

Tiyatro eserleri, tercüme, inceleme ve makaleleri vardır.

Eserleri: Şiirler, Gölgeler, O Böyle İstemezdi, Çıkmaz, Aptal, Yaşadığımız Devir

BEHÇET NECATİGİL

Halk kültüründen ve Batı kültüründen aldığı unsurları birleştirerek çevreyi, dış dünyayı ve ev içini işlemiştir.

Son dönem şiirlerinde Divan şiirine yönelmiş, bu şiirin ses ve yapı özelliklerini günümüz şiirinde uygulamıştır.

Şiir kitaplarının yanında radyo oyunları da vardır.

 Şiir kitapları: Kapalı Çarşı, Eski Toprak, Zebra, Kareler Aklar, Yaz Dönemi, Divançe, İki Başına Yürümek, Çevre, Evler

CAHİT KÜLEBİ

Halk şiirini andıran içten şiirler yazmıştır.

Memleketçi şiire yeni bir bakış açısı kazandırmıştır.

 Eserleri: Atatürk Kurtuluş Savaşında, Adamın Biri, Rüzgâr, Yeşeren Otlar, Yangın.

SUUT KEMAL YETKİN

Denemeleriyle ün kazanmıştır.

Paris’te Felsefe öğrenimi yapmıştır.

Öğretim üyeliği, milletvekilliği yapmıştır.

 Şiir: Şi’r-i Hayal

Deneme: Edebiyat Konuşmaları, Edebiyat Üzerine, Günlerin Götürdüğü, Şiir Üzerine Düşünceler, Denemeler, Yokuşa Doğru.

TARIK BUĞRA

Hikâye ve romanlarıyla ün kazanmıştır.

Toplumsal gerçekçiliğe karşı bireysel ve sanatsal ger-çekçiliği savunmuştur.

Çeşitli gazetelerde çalışmıştır.

 Hikâyeleri: Yunus Emre, İki Uyku Arasında, Oğlumuz, Yarın Diye Bir Şey Yoktur, Yüzlerce Çiçek Birden Açtı.

Romanları: Küçük Ağa, Küçük Ağa Ankara’da, İbiş’in Rüyası, Firavun İmanı, Siyah Kehribar, Dönemeçte, Gençliğim Eyvah, Yağmur Beklerken.

YAŞAR KEMAL

İşçi ve köylü sorunlarını halk diliyle işlemiş bir toplum-sal gerçekçidir.

Edebiyata şiirle girdi.

Röportajlar yayımladı, hikâyeler yazdı.

Romanlarıyla ün kazanmıştır.

Romanlarında genellikle Çukurova insanlarını ve Torosları anlatmıştır.

Romanları: İnce Memed, Yer Demir Gök Bakır, Ölmez Otu, Teneke, Ağrı Dağı Efsanesi, Binboğalar Efsanesi, Demirciler Çarşısı Cinayeti, Yılanı Öldürseler…

 Hikâye: Sarı Sıcak(Bir hikâye kitabı vardır)

Röportajları: Çukurova Yan Yana, Yunan Ormanlarına Elli Gün, Peri Bacaları.

KEMAL TAHİR

Edebiyata şiir ve öyküyle girdi.

Bilimsel metotla köy romanı yazmıştır.

Romanlarının konusunu Kurtuluş Savaşı, Eşkıya hikâ-yeleri oluşturur.

Romanlarda, Anadolu halkının törelerini, Anadolu’daki düzeni ve sorunları irdelemiştir.

 Romanları: Sağırdere, Eski Şehrin İnsanları, Devlet Ana, Yorgun Savaşçı, Yedi Çınar Yaylası, Bozkırdaki Çekirdek, Köyün Kamburu, Kelleci Memet…

Hikâyesi: Göl İnsanları

CEMİL MERİÇ

Deneme, makale ve araştırmalarıyla tanınır.

Fransızcadan tercümeler yapmıştır.

 Eserleri: Bu Ülke, Hint Edebiyatı, Umrandan Uygarlığa, Kırk Ambar, Bir Dünyanın Eşiğinde.

NECATİ CUMALI

Şiirle edebiyata giriş yaptı; daha sonra roman, tiyatro ve hikâye türünde eserler de verdi.

“Değişik Gözle” eseriyle “Sait Faik Hikâye Armağanı”nı aldı.

Anadolu insanının çaresizliklerini, köyü, halk yaşamını ve yaşam sevincini işlemiştir.

En önemli özelliği, doğallık, yalınlık ve duyarlılıktır.

Şiirleri: Kızıl Çullu Yolu, Harbe Gidenin Şarkıları, Mayıs Ayı Notları, Denizin İlk Yükselişi, Yağmurlu Deniz, Başaklar, Bebe, Ceylan Ağıdı, Aç Güneş.

Romanları: Tütün Zamanı, Yağmurlar ve Topraklar, Acı Tütün, Aşk da Gezer.

Tiyatroları: Boş Beşik, Ezik Otlar, Vur Emri, Susuz Yaz, Tehlikeli Güvercin, Nalınlar, Masallar, Kaynana Ciğeri, Derya Gülü, Aşk Duvarı, İş Karar Vermekte.

Hikâyeleri: Yalnız Kadın, Değişik Gözle, Susuz Yaz, Ay Büyürken Uyuyamam, Makedonya 1900, Kente İnen Kaplanlar, Aylı Bıçak.

HÜSEYİN NİHAL ATSIZ

Türkçülük hareketinin önde gelen temsilcilerindendir.

Türk tarihi ve edebiyatı ile ilgili çalışmaları vardır.

 Çıkardığı Dergiler: Atsız, Mecmua, Orhun, Orkun, Ötüken.

Romanları: Bozkurtların Ölümü, Bozkurtlar Diriliyor, Deli Kurt, Dalkavuklar Gecesi, Yolların Sonu, Ruh Adam.

ORHAN VELİ KANIK

Garipçilerdendir.

İlk şiirlerini Oktay Rıfat ve Melih Cevdet’le ‘’Varlık’’ dergisinde yayımladı.

Gerçek şiire ulaşabilmek için ölçü ve uyak gibi bağlar-dan, biçim özentilerinden, sözcük oyunlarından ve söz sanatlarından kurtulmak gerektiğini savunmuştur.

Şiirlerinde günlük konuları konu edinmiş, halkın anla-yacağı yalın bir dil kullanmıştır.

‘’Şiir herkes ve her şey için yazılır’’anlayışına sahiptir.

Zaman zaman nükteci ve alaycı bir dil kullanmıştır.

Ününü şiirle kazanmış bunun yanında eleştiri, öykü ve çeviriler de yazmıştır.

 Şiir: Garip, Vazgeçemediğim, Yenisi, Karşı, Destan Gibi,La Fontaine’nin Masalları, Nasrettin Hoca Masalları.

Düzyazı: Bindiğiniz Dal, Sanat ve Edebiyat Dünyamız.

OKTAY RIFAT HOROZCU

Garipçilerdendir.

İlk önce aşk şiirleri sonra toplumcu şiir yazmış daha sonra da soyut şiire yönelmiştir.

Toplumcu sanat ilkesinden hareketle halk deyim ve söyleyişlerinden, masal ve tekerlemelerden onlara yeni görünüşler sağlayarak yararlanmış, toplum sorunlarına değinmiştir.

“Perçemli Sokak” adlı kitabıyla birlikte şiir anlayışında büyük değişiklikler olmuş, soyut şiire kaymıştır.

Roman ve tiyatro eserleri vardır.

 Şiirleri: Yaşayıp Ölmek, Aşk ve Avarelik Üzerine Şiirler, Güzelleme, Karga ile Tilki, Aşk Merdiveni, Denize Doğru Konuşma, Dilsiz ve Çıplak, Koca Bir Yaz, Yeni Şiirler.

Roman: Bir Kadının Penceresinden, Danaburnu, Bay Lear.

Oyunları: Birtakım İnsanlar, Kadınlar Arasında, Atlar ve Filler, Yağmur Sıkıntısı, Çil Horoz, Dirlik Düzenlik.

MELİH CEVDET ANDAY

Garipçilerdendir.

Sanatını romantik öğelerden kurtararak sosyal temel üzerine kurdu.

Nükte ve yergi ağırlıklı şiirler yazdı.

Oktay Rıfat’ın aksine soyut şiire ilgi duymamıştır.

Çeviri roman ve oyunları vardır.

 Şiir: Sözcükler, Rahatı Kaçan Ağaç, Telgrafhane, Yan Yana, Kolları Bağlı Odysseus, Ölümsüzlük Ardında Gılgamış…

Romanları: Aylaklar, Gizli Emir, İsa’nın Güncesi

Denemeleri: Doğu-Batı, Konuşarak, Yeni Tanrılar, Dilimiz Üstüne Konuşmalar

Gezi Yazıları: Sovyet Rusya, Azerbaycan, Özbekistan, Bulgaristan, Macaristan.

Oyunları: İçerdekiler, Mikado’nun Çöpleri, Dört Oyun.

SEZAİ KARAKOÇ

Fransızcadan şiir ve nesir tercümeleri yaptı.

İnançları gerçeküstücülükle kaynaştırmayı amaçla-maktadır şiirde. Bunun için mistizmden, evliya öykü-lerinden yararlanmaktadır.

 Şiirleri: Hızır’la Kırk Saat, Körfez, Şahdamar, Sesler, Taha’ nın Kitabı, Gül Muştusu, Zamana Adanmış Sözler, Leyla ile Mecnun, Ateş Dansı.

Deneme ve İncelemeleri: Yunus Emre, Mehmet Akif, Edebiyat Yazıları.

CEMAL SÜREYA

İkinci Yeni şiirinin önde gelen şairlerindendir.

Halk diline fazla yer vermiş, Orhan Veli kuşağı ile anlamsız denen şiir arasında yakınlık kurmuştur.

 Şiirleri: Güvercinler, Yedi Tepe, Sevda Sözleri, Göçebe…

Deneme: Şapkam Dolu Çiçekle, Günübirlik.

Antoloji: Mülkiyeli Şairler, Yüz Aşk Şiiri

Çeviri: Emperyalizm (Lenin) Toplumbilim Tarihi

TURGUT UYAR

Arz-ı Hal adlı eserinde halk deyişiyle yüklü, vezinli, kafiyeli şiirler yazmıştır.

Son döneminde Divan şiirini yenileştirme çabasına girişti. Yine son döneminde bir tür öykü-şiir denilebile-cek, uzun toplumsal özde şiirler üretti.

 Şiirleri: Arz-ı Hal, Türkiye’m, Dünyanın En Güzel Arabistanı, Tütünler Islak, Her Pazartesi, Divan, Kayayı Delen İncir.

NAZIM HİKMET

Nazım Hikmet önceleri ölçülü kafiyeli şiirler yazmış, Moskova’da eğitim gördüğü sırada Mayakovski’nin etkisiyle serbest nazma yönelmiştir.

Toplumcu şiirin öncüsü olmuştur.

 Şiirleri: 835 Satır, Varan 3, Kurtuluş Savaşı Destanı, Portreler, Rubailer, Sesini Kaybeden Şehir.

Oyunları: Kafatası, İnek, Unutulan Adam, Ferhat ile Şirin

Fıkraları: İt Ürür Kervan Yürür.

Ayrıca mektup ve masalları da vardır.

NURULLAH ATAÇ

Makale, tiyatro, deneme, eleştiri ve şiirler yazdı.

En fazla denemeleriyle ün kazandı.

Türkçenin özleşmesi ve arınması için yazılarında yabancı sözcükleri pek kullanmadı.

Kendine özgü devrik cümleleri ile yeni bir dil ve anlatım biçimi oluşturdu.

 Deneme ve Eleştirileri: Günlerin Getirdiği, Söz Arasında Okuruma Mektuplar, Prospero ile Caliban, Ataç, Söyleşiler.

Günlük: Günce.

Çeviri: Yunan, Latin, Fransız, Rus, Alman, İskandinav dillerinden 50 kadar oyun, roman, deneme, masal çevirisi yapmıştır.

ORHAN KEMAL

Hikâye, roman ve şiir yazmıştır.

Onun için önemli olan şekil ve ifade ettiği değil, olay ve bu olayla vermek istediği fikirdir.

“Baba Evi” ve “Avare Yıllar” adlı romanlarında kendini tanıtmıştır.

Her çevreden insanın özellikle gecekondu yaşamını ve işçilerin ezilmiş, itilmiş insanların yaşama kaygısını anlatmıştır.

Eserleri: Avare Yıllar, Baba Evi, El Kızı, Murtaza, Hanımın Çiftliği, Bereketli Topraklar Üzerinde, Vukuat Var Dünya Evi(roman), Ekmek Kavgası, Çamaşırcının Kızı, Grev, Arka Sokak, Babil Kulesi (hikâye)

ATTİLA İLHAN

İlk önce destan boyutunda toplumcu şiirler yazdı.

1955’ten sonra bireyin duygu evrenine eğilen bireysel şiirler de yazdı.

Özgün bir şiir dili vardır.

Attila İlhan; romanları, gezi notları ve denemeleriyle tanınan bir yazardır.

 Şiirleri: Duvar, Sisler Bulvarı, Yağmur Kaçağı, Ben Sana Mecburum, Tutuklunun Günlüğü, Böyle Bir Sevmek, Elde Var Hüzün.

Romanları: Sokaktaki Adam, Zenciler Birbirine Benzemez, Kurtlar Sofrası, Bıçağın Ucu, Sırtlan Payı, Fena Halde Leman, Dersaadet’te Sabah Ezanları.

Gezi Notları: Abbas Yolcu

Deneme-Anıları: Hangi Sol, Hangi Batı, Faşizmin Ayak Sesleri, Hangi Sağ, Gerçekçilik Savaşı, Hangi Atatürk, Batının Deli Gömleği

“Tutuklunun Günlüğü” ile Türk Dil Kurumu Şiir Ödülü-nü, “Sırtlan Payı” ile Yunus Nadi Roman Armağanı’nı kazanmıştır.

YAVUZ BÜLENT BAKİLER

Açık, aydınlık şiirleriyle Hisar şairleri arasında yer aldı.

Şiirlerinde milli meseleleri işledi.

 Şiirleri: Yalnızlık, Şiirimizde Ana, Duvak

Gezi Yazısı: Üsküp’ten Kosova’ya

AHMET HİKMET MÜFTÜOĞLU

Servet-i Fünun döneminin ortak üslubunu kullanmıştır.

Türkçülük ve Yeni Dil Akımını benimsedikten sonra Türk Derneği ve Türk Yurdu dergilerinde yerli ve milli konularda sade bir dille yazmıştır.

 Şiir: Haristan ve Gülistan

Hikâye: Çağlayanlar

Mehmet Çınarlı tarafından Ankara’da çıkarılan edebiyat ve fikir dergisidir.16 mart 1950’de yayımlanmaya başlayan dergi,ocak 1957 tarihli 75.sayıdan sonra yayına ara verdi. Ocak 1964’te yeniden çıkarıldı.Aralık 1980’de kapatıldı.

MEHMET ÇINARLI

1925 yılında Ermenek’te doğdu.İlkokulu burada orta okulu ve liseyi Konya’da okudu.Üniversite öğrenimini 1948 yılında Ankara Siyasal Bilgiler Fakültesinde tamamladı.Devlet memurluğuna Maliye Bakanlığında başladı.1980 yılına kadar Hisar dergisine kurucu,yönetici,yazar ve şair olarak katkıda bulunmuştur.Bu derginin sanat anlayışını ve yayın ilkelerini teorik anlamda o ortaya koymuştur. Hisarın dışında Antalya Gazetesi,Çınaraltı,Yedigün,Yarımay,Doğu,Çağrı,Türk Yurdu,Ilgaz,Türk Edebiyatı,Türk Dili gibi yayınorganlarında da şiir ve yazı Şiirlerinden bir kısmı İngilizce,Fransızca,Almanca ve Makedoncaya çevrilmiştir.15 şiiri de bestelenmiştir.

ESERLERİ:

Şiirleri:Güneş Rengi Kadehlerle (1958),Gerçek Hayali Aştı (1969), Bir Yeni Dünya Perdesi(1983),Güzelliklere

Deneme,Hatıra,Portre ve Gezi Notları: Halkımız ve Sanatımız(1970),Söylemek Yaraşır(1978),Sanatçı Dostlarım (1979),Hatıraların Işığında (1984),Aynı Yolda (1986),Mısralarda Gezinti (1990),60 Yılın Hikayesi.

GERÇEK HAYALİ AŞTI

Gerçek hayali aştı,ufuklar uzak değil.

En olmaz isteklere uzanmak yasak değil.

Uçuyor rüzgar gibi altımdaki küheylan,

Ne kadar dizginlesem yavaşlayacak değil.

Artık yaratan sensin havamı,iklimimi

Buzların soğuğu yok,alevler sıcak değil

Gül yaprağına döndü tekmesi düşmanların,

Sunulan zehir değil,saplanan bıçak değil.

Öyle bir boşandın ki çöle benzer ömrüme

Bir Nuh tufanı oldu,sel değil sağnak degil.

İLHAN GEÇER

İstanbul’da doğan Geçer Kabataş Lisesini bitirmiş,İktisat Fakültesi’ne iki yıl devam ettikten sonra Sosyal Sigortalar İhtiyarlık Sigortası Müdür Yardımcılığında bulunmuştur.

Hisar’dan başka Varlık,Çağrı ve Türk dili dergilerinde de şiir ve yazıları yer almıştır.

Öz şiiri her şeye üstün tutan sanatçı biçimi bir vasıta saymaktadır. Uzun zaman hece vezni kullanan şair serbest şekiller de aramıştır. Şiir temaları genellikle ayrılık,hüzün aşk ve yalnızlıktır.

ESERLERİ: Büyüyen Eller(1954),Belki (1960),Bir Bulut Geçti(1973),Yeşil Çağ (1976),

MUTSUZ VE YORGUN

Bir sema atlısı gelip alacak seni

Uzaktan bir suzidil duyacaksın

Neyler bir sunu üfler daima

Bir bitiş hüznündedir mum

Atlas feracen düşmüş omzundan

Nicedir bekliyorsun ince ve mahzun

Zamanın çoktan unuttuğu bir yolda

Esmer bir bulut gibi mutsuz ve yorgun

Yansıyorsun şimdi buğulu aynalardan

Sürgit ertelenmiş sevinçlerin

Özlemi dolaşırken dallarda

Acı veren bir tren yangınıdır

Aşkın rüzgarı tenha yollarda

Sevip de kavuşmamak ateşten gömlek

Hüznün ayak sesleri uzaklaşmaz çoğalır

Bir düştür ümit kuşu uzak göklerde kalır.

GÜLTEKİN SAMANOĞLU 

Konya’da doğan yazar 1949’da Harp Okulu’nu bitirip ordu donatım asteğmeni olarak hayata atılmıştır.Mecburi hizmeti bitince ordudan ayrıldı.Şimdi Basın-İlan Kurumu Genel Müdürüdür.

Hisar’dan başka Çınaraltı Türk Dili,Çağrı Elif,Türk Yurdu ve Türk Edebiyatı dergilerinde şiirler yayımlamış olan sanatçının deneme ve tenkid yazları da çıkmıştır.

Şiirlerinde heceyi adeta aruz vezni dolgunluğu ile kullanan sanatçı hecede başarılı değişiklikler yapmıştır:

Bilinen hece sayılarının dı-şına çıkmak,durak yerlerini belirsizleştirmek,mısraları kümelendirişte ve dizilişlerinde yenilikler vs.

Romantik-gerçekçi bir hava içinde daha çok aşk, aile,memleket şiirleri söyleyensanatçı belirsizliğe,mutluluğaderinliğe dönük bir anlatış sergilemiştir.

ESERLERİ:

ŞİİR : Alacakaranlık(1970)

İNCELEME: Cahit Sıtkı Tarancı.

BAŞ AĞRISINA SONNET

Aydınlık olsa da bir olmasa da,

Hatta bence olmasa daha iyi.

Hele şu ağzı kırık boş sürahi

Ne durup duruyor sanki masada?

Ses mi var ne,yoksa yine yağmur mu?

Beni böyle uzaklardan çağıran kim?

O saksıyı deviren ben değilim,

-Karnım çok acıktı-desem,olur mu?

Geçmiş karşıma bütün üzüntüler

Kırk yıllık dost gibi yüzüme güler.

Velhasıl herşey aksi,herşey yarım.

Aradığım yerde yok kitaplarım ,

Dünkü gazeteyi bugün de almışım;

Fazla ağrıyor kolum;yok yok başım…

(Hisar,Mayıs 1955)

MUSTAFA NECATİ KARAER

Kayseri’de doğan sanatçı 1949 yılında Harp Okulundan İstihkam teğmeni olarak orduya katıldı.1961’de Ankara Hukuk Fakültesi’ni bitirdi.

Şimdi Basın İlan Kurumunda çalışmaktadır.

İlk şiiri 1942 yılında Çınaraltı dergisinde yayımlanan sanatçı sırasıyla Kayseri’deki gazetelerde, Erciyes dergisinde şiirler çıkardı.

Karaer şiire halk edebiyatı ürünlerindeki şekil ve söyleyişlerden yararlanarak başladı.Daha sonra serbest tarza yöneldi. Gelenekli şiire bağlılığı,halk kaynaklarına eğilişi, çok çeşitli konuları işleyişi,ölçü ve dengeyi özümseyişi özde yaptığı değişmeleri kuvvet sağlamaktadır.

Halı Destanı adlı takım şiirlerinde Anadolu’yu duyuşun simgelerini ve Anadolu insanının kader çizgisini derinliği ile veren şairin bu başarısını diğer memleket şiirlerinde de görüyoruz.Şair taklidi kesinlikle reddeder ve geleneğe saygılıdır.

ESERLERİ:

ŞİİR :Sevmek Varken(1972),

Güvercin Uçurtmak(1977).

Tiyatro   : Karıncalar.

İnceleme: Karacaoğlan (1973)

GECELERLE GELEN

Uzansan el yetmez.

Bir gözü kör,yorgun bir at gece

Sür sür gitmez.

Öteki gözüdür belki pencereler,

Kanlı yuvalarında iri iri;

Nerdeyse çıkıp gelir birer birer

Korkunun tüfek çatan askeri…

Durup durup çağıran biri var

Dallardan ve merdivenlerden;

Belki o,belki bir rüzgar

Kulaklarıma değip giden

Uzatır dilini camlardan,

Bir masal sarmaşığı değilse

Gelen,dağ-taş almaz düşman;

Ah aklıma bir türkü gelse!…

Düşer aynasına pişmanlıkların,

Yarasalarla kağıttan fenerler.

Üç pencere:Dün,bugün ve yarın

Karanlığı üç köşesinden öper.

Sen de beni öpemez misin ölüm,

Yağmur dudaklarınla öyle güzel?

Ben,korkacak adam değilim,

Geleceksen,hadi erkekçe gel!

NÜZHET ERMAN

İstanbul’da doğan Erman1957’de Siyasal Bilgiler Fakültesini bitirmiş,çeşitli illerin valiliklerinde bulunmuştur. Erman’ın şiirlerinde Anadolu gerçeklerine cesaret vesevgi ile bakışın,yurdun sefaleti yanında yücelikleri de vardır.

ESERLERİ: Yeşil(1945), A Benim Canım Efendim(1958),Anadolu(1970),Gazi Mustafa Kemal Atatürk(1973),Hem Hürriyet Hem Ekmek(1974).

HİÇ

Her gün aynı köşede hep aynı adam,

Akşama kadar bekleyip giden!

Merak ettim:-Kimi,ne diye?

Omuz silkti:-Hiç!

Her gün aynı kahvede hep aynı adam,

Kirli camlara dalıp dalıp giden!

Soracak oldum:-Neden,niye?

Ters ters baktı:-Hiç!

Her gün aynı yolda hep aynı adam,

Gönülsüz adımlarla gelip giden!

Kurcalayım dedim:-Nerden nereye?

Durmadı bile:-Hiç!

Her gün Sarayburnu’nda hep aynı adam,

Bütün gün aynı yöne

Bakarken,mavi bir ışık vuran yüzüne

Ve baktıkça gözleri ufalıp giden!

Sen gel de sorma:-Nereye,neye?

-Hiç!(Dedi,gülerek),hiç!

Taş gibi yani,hiç kimseyi!

Ot gibi yani,hiçbir şeye

Ve dolap beygiri gibi,hiçbir yere!

Onu bunu bilmem ama,

Bir kez olsun şöyle aylak aylak,

Ve de gerinerek baktınız mı hiç,

Bıraktınız mı hiç kendinizi göklere?

NEVZAT YALÇIN

Kıbrıs’lı Yalçın,1949’da Ankara Dil Tarih Coğrafya Fakültesini bitirdi. Londra’da 1958-64 yılları arasında Türkiye Büyükelçiliği Mütercimliği yapmıştır.Şimdi ODTÜ öğretim üyelerindendir. Aruz vezniyle de şiirleri olan Yalçın,heceyi ve serbest biçimleri denemektedir.Tabiat,yaşayış sıkıntısı,aşk,ölüm temalarına ağırlık vermiştir.

ESERLERİ: A Sokağı(1969),Güneş ve Adam(1977).

BİR GÜN

Bir gün tepemizde görür müyüz pır pır

Maviye kanat vuran gün aydınlarla

Teğetler çizdiğini üveyiklerin

Apak kumruların

Bir gün görür müyüz Tornadoların turnalara

Fantomların yer yüzünde faytonlara

Yenik ve güçsüz

Ve de gülünç düştüğünü

Çorak yüreklerde bir gün görür müyüz

Görkemli ana toprak gibi

Yeşilin sevincinde boy boy sevgilerin

Bire bin verdiğini

Altın terazilerde ah görür müyüz

Nimetini yeniden böldüğünü Tanrının

Ve her damla  göz yaşında çocukların

Bir aynadan güldüğünü

YAVUZ BÜLENT BAKİLER

Hukuk Fakültesi mezunu olan Bakiler,bir süre TRT raportörlüğü yaptıktan sonra şimdi Sivas’da avukat bulunmaktadır.

Vatan,İslam ruhu ve günlük yoksulluklar içindeki insanımızın ilham ettiği duygular Bakiler’i gerçeğe bakan acıması,sevmesi zengin,yeni milli bir şiir dünyasına hayli yaklaştırmıştır.Lirizmi ile birlikte bir düşünce dünyasıda açık olan Bakiler,Türk-İslam-çağ-tarih terkibinin havave ilhamı ile yazmaktadır.

Kendine has şiir sözlüğü ve üslubu,açık,kesin ve yoğun anlatışı olan bu şair,Ana dolu insanının ve bakımsız çocukların,haline,geçmişe nazaran geri bırakılmış ülkemize yıkıcı ideolojilerle değil içli memleket çocuğunun duygularıyla bakmaktadır.

ESERLERİ:

ŞİİR :Yalnızlık(1962-1966-1972),Duvak(1971).

ANTOLOJİ :Şiirimizde Ana(1967).

GECE YARISINDA BİR YALNIZ ADAM

Bir garip kimseydin bu şehirde,

Sevmezdin her akşam oturup içenleri.

Ve kimse bilmezdi o zamanlar

Düğüm düğüm içinden geçenleri.

Bir esmer kız severdin şiirler gibi,

Minyatürler gibi ince.

İçin içine sığmazdı,konuşamazdın

Çıkıp yanına gelince.

Efkarını dağıtmıyor şimdi her gece,

Ardarda içtiğin sigara

Ve başıboş akan ırmaklar gibi,

Dalıp dalıp gidiyorsun yollara.

Bütün sevdiklerin bırakıp gitti.

Yapayalnız kaldın artık.

Dokunsalar,ağlarsın çocuklar gibi

Büyüdü gözlerinde yalnızlık.

Biliyorum,böyle değildin önceleri

Türküler söylerdin sıcak.

Bir bekar evin var şimdi karanlık

Bir odan var ağlayacak.

İBRAHİM MİNNETOĞLU

Malatya’da doğmuş olan sanatçı,bazı gazetelerde çalıştıktan sonra 1961’de Minnetoğlu Yayınevi’ni kurup kitapçılığa başlamıştır. Çoğu Anadolu gezilerini yansıtan röportajları ve Tercüman Gazetesindeki fıkralarıyla da tanınmış olan sanatçı kimi hece vezniyle kimi serbest deyişli şiirlerini Türk Edebiyatı ve Hisar dergilerinde yayınlamaya devam etmektedir.

Sanatçının şiirlerinde, yurdun her köşesinden kokular, renkler bulunur.Ayrıca kendi deyişiyle iç ahenkte yenilikler yapmak için kelimeler arasındaki ses oyunlarına önem vermiş,yerli milli unsurları şiirleştirmiştir.

ESERLERİ:İstanbul Fethi Destanı(1953),Kıbrıs Destanı(1959), Ağvan(1960),Vagon Penceresinden(1960).

İSTANBUL SEVDASI

Gün ışığı vurmuş hayran sularına;

Ne zaman baksam aydınlık

Ne zaman baksam mavi.

Işığın suya olan aşkı

Sana sevdamla müsavi.

Bahçelerde gül açar lale açar,

Göklerinde ak güvercinler kanat.

Sende yaşanan bir gün

Bin yıllık hayat .

Fakircene de olsa

Gerçek saltanat.

İSMAİL GERÇEKSÖZ 

İzmir’de doğmuş ve uzun süre Bursa’da gazetecilik yapmış olan Gerçeksöz,1961’den beri Batı Almanya’da mürtecim olarak çalışmaktadır.

Sanatçı,şiirlerinde duygulu fon içinde milli,yerli,epik bir eda ile Türk tarihi,halkımız ve memleketimize olan hayranlıkları dile getirmektedir.

Şiirlerini Hisar ve Türk Edebiyatı’nda yayımlamaya devam etmektedir.

ESERLERİ: Aşık Sazından Şiirler(1944),Bursa Destanı(1951),Yaşayan Ağaç(1952),

Gökbayrak (1954),İkinci Dönüş(1972).

BİZİMKİLERİN YÜZLERİ

Bu yüzler bizimkilerin yüzleri:

Gurbette göbeği kesilmişlerin.

Hangi pencerede bir yanık türkü varsa,

Muhakkak yüzlercesi istasyonlardadır;

Günlerden pazarsa…

Müzelerdeki savaş tablolarında,

Balkan’ın herhangi bir dağında

Bu yüzleri görürsün,

Bu yüzleri görürsün,

Madeni bir ay,kaşına düşmüş kalpağında…

Veya Çanakkale hatırası eski bir resimde

Gülümser kundaktaki oğluna

Yıllar yılı duvarda

Top başında “hazır ol!” duruşunda

Pos bıyıkları rüzgarda…

Bu yüzler bizimkilerin yüzleri

En derin uykularında uyanık

Kafkas dağlarının rüzgarından sert,

Yemen çöllerinden uyanık.

AYLA ORAL

İstanbul’da doğan sanatçı uzun süre Kanada’da oturmuş ve orada yayımlanan Türk Evi dergisinde,Türk edebiyatı, sanat ve Türklükle ilgili yazıları çıkmıştır. Bazı Kanada gazetelerinde İngilizce yazdığı şiirleri de yer almıştır.Ayrıca Türkiye’de Hisar ve Türk Edebiyatı dergilerinde şiirleri,denemeleri ve tercüme yazıları çıkmıştır.Şimdi İstanbul’da turizmle ilgili görevler yapmaktadır.

Oral’ın şiirlerinde ilk göze çarpan özellik,soylu şiiri yapacak zenginlikte ve güzellikte kelime hazinesidir.Ayrıca kendine has bir şiir dili olgunluğu vardır.Şiirlerinde manzara,geçmiş zaman ve aşk insanları ile şair arasındaki düşünce,duygu,özleyiş veya isteksizlik bağlarını da (kimi zaman sembollerle)sezdirmektedir.

ESERLERİ: Dönüşü Olmayan Yol(1973)

DÜŞÜNCE GÖLÜNDE

Bir sabah vakti

Düşünce gölünde

En kaygısızı mavilerin eriyen.

İnce bir kadın gibi rüzgar

Anlayışlı

Parmak uçlarında yürüyen

…………………………

Anlamak güç: Başlıyor mu fırtına

Yoksa bitti mi?

Şimdi mahzun ve yorgun

Düşünce gölü, “Ophelia”gibi.

Boyun eğdi aydınlık

İnatçı gölgelere

Korku asılıverdi havaya ağır,durgun

Şüphe

Çiçeklerini açtı düşüncelere

Şimdi düşünce gibi

Korkulu rüya gibi.

BAHATTİN KARAKOÇ(1930)

Elbistan’lı olan sanatçı Hasanoğlan Köy Enstitüsünü bitirmiştir.Maraş’da sağlık memurudur. Şiirlerinde değişik serbest vezinleri ve kapalı,yoğun söyleyişleri denemiştir ayrıca yeni(milli)destan denemeleri yapmıştır.

Çok ısrar ettiği 4+4 şiirleri,çağdaş ve yeni muhtevalı “ilahi”leri andıran sanatçı,zaman zaman da Yunus Emre havasına bürünmektedir. Zaten Yunus Emre,İslam  inancı, tasavvuf olgunluğu ve mistik lisanı ile Karakoç’u derinden kavramıştır.Onun bütün şiirlerinde İslami-Milli iman ile birlikte bir dil sanatı da göz doldurmaktadır. Söyleyiş gücü üstün ve bir hikaye fonuna dayalı şiirleri de olan sanatçı halktan kopmadan ve özentiye düşmeksizin halkımızın dünyasını anlatabilen ilk şairlerdendir.

ESERLERİ:Mevsimler ve Ötesi(1962),Seyran:(1973).

SIKINTI

Sıkıntı bir yeşil-kara

İrinle karışmış kanı

Kilit vurulmuş yollara

Durmuş saatin kadranı

Ve durmuş nabzını atmıyor.

Dışarıda cama tırmanır

O çok düşman yüzlü kedi

Külden serçe düğümsüz sır

Katil kim,ele geçmedi

Kovalamalar bitmiyor.

Orman oldu tüm aynalar

Yuvasına dönemez kuş

Yordamsız domino oynar

İki er bir de başçavuş

İçteki kuşku gitmiyor.

Hiç durmadan yağmur yağar

Kızın ölüsü tarlada

Sessizce bir erkek ağlar

Neler olmuyor dünyada?

Dünyaya aklım yetmiyor.