Deneme Türü ve Özellikleri

Deneme Türünün Özellikleri (Tarihi Gelişimi ve Temsilcileri)

Tanımı

Bir yazarın özgürce seçtiği herhangi bir konu üzerinde kesin yargılara varmadan, kişisel görüş ve düşüncelerini serbestçe anlattığı yazılara deneme denir.

Kendisinden önce benzeri yazılar yazılmış olmakla birlikte 16. yüzyılda deneme kavramını ilk kez kullanan Fransız yazarı Montaigne ‘dir. Denemeler adını verdiği yazıları, bir edebiyat türünün adı olmakla kalmamış, benzerlerinin de yazılmasına yol açmıştır.

Özellikleri

1. Denemede konu özgürce seçilir.
2. İnsanı ve toplumu ilgilendiren her şey (yaşama, ölüm, aşk, sanat, felsefe, din, ahlâk, töre, bilim, siyaset vb.) denemenin konusu olabilir.
3. Deneme yazarı kendisiyle konuşur gibi yazar.
4. Dili doğru ve güzel kullanır.
5. Düşünce ufku geniş ve kendine özgü bilgi birikimine sahiptir.
6. Kendi duygularının dışında başkalarının düşüncelerine de saygı duyar.
7. Denemeci ele aldığı konuyu içtenlikle anlatır.
8. Denemeci, bayağı bir anlatıma inmeden terim ve felsefi kavramların ağırlığından uzak bir üslubu tercih eder.
9. Denemeci, denemenin sonunda kesin bir yargıya, bir sonuca varmak amacında değildir.
10. Deneme, herhangi bir konuda düşündürücü, öğretici, inandırıcı ve ufuk açıcıdır.
11. Deneme rahat okunan bir düşünce yazısıdır.
12. Denemecinin öne sürülen her düşünce ya da savı doğrulama, kanıtlama gibi bir kaygısı yoktur. Deneme, makale ve eleştiriden bu yönüyle ayrılır.
13. Deneme yazarı birçok kaynaktan beslenir: Felsefî, sosyolojik, tarihî tema ve olay­ların yanında bilimsel veriler ve ünlü kişilerin özdeyişleri olabilir. Yine de denemeci seçtiği konuyu farklı bir yaklaşımla işler.

Denemenin Amacı;

1. Okuyucuyu düşünmeye  yöneltmek,
2. Hayatın gerçeklerini  ortaya koymak,
3. Kültür alanındaki  değişme ve gelişmeleri fark ettirmek,
4. Birey-toplum  ilişkisini dile getirmek vb.

Konularına ve Yazılış Amaçlarına Göre Denemeler;
Klasik deneme,

Edebî deneme,

Felsefî deneme,

Eleştirel deneme olmak üzere gruplandırılır. 

 Deneme ile makale arasında ne fark vardır?

Denemelerde kişisel düşünce yer alır. Söylenenlerin kanıtlanmasına ihtiyaç duyulmaz. Denemelerde ele alınan konular, kesin sonuçlara bağlanmaz. Makalelerde ise bilgi vermek, bir fikri açıklamak ön plandadır. Düşünce yönü ağır basar; kanıtlamaya ve açıklamaya dayanır. Kesin bir sonuca ulaşmak hedeflenir.

Modern anlamda deneme türü, Türk edebiyatında asıl olarak gazete ile birlikte ortaya çıkmaya başlamıştır. İlk özel gazete Tercümanı Ahval (1860)’in yayın hayatına başlamasından itibaren gazetelerde çıkan değişik yazılar, zamanla ayrı bir tür olan deneme için dil, anlatım ve yaklaşım bakımından zemin oluşturmuşlardır. Tanzimat’tan itibaren bir süre gazete ve dergilerde “musahabe” üst başlığı altında deneme benzeri yazılar kaleme alınmıştır.

Türk edebiyatında ilk deneme kitapları arasında Ahmet Haşim’in Bize Göre , Gurebahanei Laklakan ; Ahmet Rasim’in pek çok yazısı; Mahmut Sadık’ın Takvimden Yapraklar ;Refik Halit Karay’ın Bir Avuç Saçma , Bir İçim Su , İlk Adım , Üç Nesil Üç Hayat , Makyajlı Kadın , Tanrıya Şikâyet ; Falih Rıfkı Atay’ın Eski Saat , Niçin Kurtulmak , Çile , İnanç , Pazar Konuşmaları , Kurtuluş , Bayrak  gibi kitaplarını saymak mümkündür.

Türk edebiyatında deneme türü, genellikle şair, romancı ya da hikâyeci kimliği öne çıkan sanatçılar tarafından ortaya konan ürünlerden oluşmaktadır. Birinci derecedeki vasfı “denemeci” olan yazar sayısı oldukça azdır. Nurullah Ataç , Sabahattin Eyüboğlu , Suut Kemal Yetkin , Mehmet Kaplan , Nurettin Topçu , Salah Birsel , Vedat Günyol , Enis Batur , Cemil Meriç , Mehmet Salihoğlu , Uğur Kökden ,Nermi Uygur bunlardan birkaçıdır.

Türk Edebiyatında Deneme Türünde  Yazılmış Eserler ve Yazarlar