Deneme Türü ve Özellikleri

İçindekiler

Deneme Türünün Özellikleri (Tarihi Gelişimi ve Temsilcileri)

Tanımı

Bir yazarın özgürce seçtiği herhangi bir konu üzerinde kesin yargılara varmadan, kişisel görüş ve düşüncelerini serbestçe anlattığı yazılara deneme denir.

Kendisinden önce benzeri yazılar yazılmış olmakla birlikte 16. yüzyılda deneme kavramını ilk kez kullanan Fransız yazarı Montaigne ‘dir. Denemeler adını verdiği yazıları, bir edebiyat türünün adı olmakla kalmamış, benzerlerinin de yazılmasına yol açmıştır.

Özellikleri

  1. Denemede konu özgürce seçilir.
  2. İnsanı ve toplumu ilgilendiren her şey (yaşama, ölüm, aşk, sanat, felsefe, din, ahlâk, töre, bilim, siyaset vb.) denemenin konusu olabilir.
  3. Deneme yazarı kendisiyle konuşur gibi yazar.
  4. Dili doğru ve güzel kullanır.
  5. Düşünce ufku geniş ve kendine özgü bilgi birikimine sahiptir.
  6. Kendi duygularının dışında başkalarının düşüncelerine de saygı duyar.
  7. Denemeci ele aldığı konuyu içtenlikle anlatır.
  8. Denemeci, bayağı bir anlatıma inmeden terim ve felsefi kavramların ağırlığından uzak bir üslubu tercih eder.
  9. Denemeci, denemenin sonunda kesin bir yargıya, bir sonuca varmak amacında değildir.
  10. Deneme, herhangi bir konuda düşündürücü, öğretici, inandırıcı ve ufuk açıcıdır.
  11. Deneme rahat okunan bir düşünce yazısıdır.
  12. Denemecinin öne sürülen her düşünce ya da savı doğrulama, kanıtlama gibi bir kaygısı yoktur. Deneme, makale ve eleştiriden bu yönüyle ayrılır.
  13. Deneme yazarı birçok kaynaktan beslenir: Felsefî, sosyolojik, tarihî tema ve olay­ların yanında bilimsel veriler ve ünlü kişilerin özdeyişleri olabilir. Yine de denemeci seçtiği konuyu farklı bir yaklaşımla işler.

Denemenin Amacı;

  1. Okuyucuyu düşünmeye  yöneltmek,
  2. Hayatın gerçeklerini  ortaya koymak,
  3. Kültür alanındaki  değişme ve gelişmeleri fark ettirmek,
  4. Birey-toplum  ilişkisini dile getirmek vb.

Konularına ve Yazılış Amaçlarına Göre Denemeler;
Klasik deneme,

Edebî deneme,

Felsefî deneme,

Eleştirel deneme olmak üzere gruplandırılır. 

 Deneme ile makale arasında ne fark vardır?

Denemelerde kişisel düşünce yer alır. Söylenenlerin kanıtlanmasına ihtiyaç duyulmaz. Denemelerde ele alınan konular, kesin sonuçlara bağlanmaz. Makalelerde ise bilgi vermek, bir fikri açıklamak ön plandadır. Düşünce yönü ağır basar; kanıtlamaya ve açıklamaya dayanır. Kesin bir sonuca ulaşmak hedeflenir.

Modern anlamda deneme türü, Türk edebiyatında asıl olarak gazete ile birlikte ortaya çıkmaya başlamıştır. İlk özel gazete Tercümanı Ahval (1860)’in yayın hayatına başlamasından itibaren gazetelerde çıkan değişik yazılar, zamanla ayrı bir tür olan deneme için dil, anlatım ve yaklaşım bakımından zemin oluşturmuşlardır. Tanzimat’tan itibaren bir süre gazete ve dergilerde “musahabe” üst başlığı altında deneme benzeri yazılar kaleme alınmıştır.

Türk edebiyatında ilk deneme kitapları arasında Ahmet Haşim’in Bize Göre , Gurebahanei Laklakan ; Ahmet Rasim’in pek çok yazısı; Mahmut Sadık’ın Takvimden Yapraklar ;Refik Halit Karay’ın Bir Avuç Saçma , Bir İçim Su , İlk Adım , Üç Nesil Üç Hayat , Makyajlı Kadın , Tanrıya Şikâyet ; Falih Rıfkı Atay’ın Eski Saat , Niçin Kurtulmak , Çile , İnanç , Pazar Konuşmaları , Kurtuluş , Bayrak  gibi kitaplarını saymak mümkündür.

Türk edebiyatında deneme türü, genellikle şair, romancı ya da hikâyeci kimliği öne çıkan sanatçılar tarafından ortaya konan ürünlerden oluşmaktadır. Birinci derecedeki vasfı “denemeci” olan yazar sayısı oldukça azdır. Nurullah Ataç , Sabahattin Eyüboğlu , Suut Kemal Yetkin , Mehmet Kaplan , Nurettin Topçu , Salah Birsel , Vedat Günyol , Enis Batur , Cemil Meriç , Mehmet Salihoğlu , Uğur Kökden ,Nermi Uygur bunlardan birkaçıdır.

Türk Edebiyatında Deneme Türünde  Yazılmış Eserler ve Yazarlar

Ah Beyoğlu Vah Beyoğlu, Boğaziçi Şıngır Mıngır, Kahveler Kitabı, Elmas Boğaziçi, Halley Kimi Kurtarır, İstanbul-Paris, Kahveler Kitabı, Şiir ve Cinayet, Sergüzeşt-i Nono Bey Salah Birsel
Bize Göre, Gurabâhâne-i Laklakan Ahmet Haşim
Akasya ve Mandolin Mustafa Kutlu
Altı Ay Bir Güz, Narla İncire Gazel, Ne Kitapsız Ne Kedisiz Bilge Karasu
Mavi ve Kara, Anadolu Ormanları, Anadolu Yolları, Avrupa Resminde Gerçeklik Duygusu, Köy Enstitüleri Üzerine, Pir Sultan Abdal, Siyah Kalem, Söz Sanatları, Surname, Yunus Emre’ye Selam Sabahattin Eyüboğlu
Ararken, Günlerin Getirdiği, Karalama Defteri, Dergilerde, Okuruma Mektuplar, Sözden Söze Nurullah Ataç
Atatürkçülük Nedir Yaşar Nabi Nayır
           Balım Kız Dalım Oğul, Devrimcinin Takvimi, Cumhuriyet Ağacı / Ya Bağımsızlık Ya Ölüm, Atatürkçü Olmak Ceyhun Atuf Kansu
Aziz İstanbul, Edebiyata Dair, Eğil Dağlar (deneme, makale, söyleşi) Yahya Kemal Beyatlı

Bakanlar ve Görenler, Cuma Mektupları Çenebazlık

(deneme, söyleşi, mektup)

İsmet Özel
Başka Karşılaşmalar, Geçerken Adalet Ağaoğlu

Bir Avuç Saçma, Bir İçim Su,

Makyajı Kadın, İlk Adım

Refik Halit Karay
Beş Şehir, Yaşadığım Gibi Ahmet Hamdi Tanpınar
Bir Bakıma Cevdet Kudret
Bir Değirmendir Bu Dünya Cahit Zarifoğlu
Bu Ülke Cemil Meriç

Edebiyatımızın İçinden, Nesillerin Ruhu, Büyük Türkiye Rüyası

(Deneme, inceleme)

Mehmet Kaplan
Denemeler, Karşı Denemeler, Yazın Üzerine, Felsefe Üzerine, Felsefe ve Ulusal Kültür (deneme, inceleme) Hilmi Yavuz
Ders Notları, Binbir Gece Ferit Edgü

Dile Gelseler, Denemeler,

Eleştiriler

Vedat Günyol

Doğu-Batı Sentezi, Mistisizm,

Sanat-Edebiyat-Tenkit (deneme, inceleme)

Peyami Safa
Doğu-Batı, Sosyalist Bir Dünya, Konuşarak, Paris Yazıları Melih Cevdet Anday
Düşün Payı, Edebiyat Üzerine, Günlerin Götürdüğü, Sanat Meseleleri Suut Kemal Yetkin

Eski Sanat, Niçin Kurtulmak,

Pazar Konuşmaları

Falih Rıfkı Atay
Etiler Mektupları, Niçin Aşk Necati Cumalı
Geçmişle Gelecek

Sabahattin Kudret

Aksal

Batı’nın Deli Gömleği, Hangi Sol,

Hangi Atatürk, İkinci Yeni Savaşı, Sağım Solum Sobe ,

Yanlış Kadınlar Yanlış Erkekler

(deneme, eleştiri)

Attila İlhan
İnsan İnsana Doğan Cüceoğlu

İstanbul Hatıralar Kolonyası, İstanbul Seni Unutmadım, İstanbul’un Sandık Odası,

Oburcuğun Edebiyat Kitabı

Selim İleri
Konumuz Edebiyat, İstinye Suları, Vatan Mahzun Ben Mahzun, Önce Şiir Vardı Oktay Akbal
Noktalar Abbas Sayar
Roma, Yazarlık Okulu Samim Kocagöz
Şapkam Dolu Çiçekle, Günü Birlik Cemal Süreya
Şehir Fotoğrafları Beşir Ayvazoğlu
Yaşadım, Resme Başlarken Bedri Rahmi Eyüboğlu
Ölür ise Ten Ölür Canlar Ölesi Değil Haldun Taner